- ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ
Όσοι και όσες φοίτησαν στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης στα τέλη της δεκαετίας του Εβδομήντα με αρχές της δεκαετίας του Ογδόντα τον θυμούνται πολύ καλά. Αποτελούσε από τις χαρακτηριστικότερες φυσιογνωμίες καθηγητών στα Περιβόλια του Ρεθύμνου.
Δίδασκε προς το μεσημέρι, συνήθως στην Αίθουσα 3, τη μεγάλη αίθουσα του ισογείου. Τις ώρες εκείνες, ασφυκτιούσε από κόσμο. Άνοιγε την πόρτα και με αργά βήματα κατευθυνόταν προς την έδρα. Επικρατούσε απόλυτη ησυχία.
Μιλούσε αργά, τονίζοντας τις λέξεις, συμβουλευόμενος πάντοτε τις σημειώσεις που είχε απλωμένες στο τραπέζι του. Ορισμένες φορές, διέκοπτε την ομιλία του, σήκωνε το βλέμμα του και κοιτούσε το ακροατήριό του. Με εκφραστικές κινήσεις, εξηγούσε αναλυτικότερα το ζήτημα που μόλις είχε περιγράψει. Σπάνια, απηύθυνε κάποιο ερώτημα, ζητώντας απάντηση. Λίγα χέρια σηκώνονταν τότε, κι αυτά διστακτικά. Νέοι και νέες δεκαοκτώ ώς είκοσι ετών δυσκολεύονταν να συνομιλήσουν με έναν ήδη φτασμένο επιστήμονα που φαινόταν απρόσιτος.
Τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας συχνά μπορούσε κανείς να τον συναντήσει στους δρόμους της πόλης. Περπατούσε ευθυτενής στην Αρκαδίου και κοίταζε τριγύρω του. Κάθε τόσο κοντοστεκόταν, σήκωνε το βλέμμα του και περιεργαζόταν σπίτια της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου. Σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο, κοντά στη Λότζα, βρισκόταν συχνά και αναζητούσε βιβλία και έντυπα που τον ενδιέφεραν. Κατά την αποχώρησή του, όταν η επίσκεψη είχε στεφθεί από επιτυχία, φαινόταν χαρούμενος.
Με όποιους φοιτητές και φοιτήτριές του αντάμωνε σε εκείνες τις εξόδους του απαντούσε ευγενικά στον χαιρετισμό τους. Τους μιλούσε πάντα στον πληθυντικό και έδειχνε ένα κάπως φιλικότερο πρόσωπο. Το ίδιο συνέβαινε και στα διάφορα εστιατόρια της πόλης: στου «Αποστόλη», στο «Δελφίνι», στο «Πάνθεον» και, λίγο αργότερα, στη «Σαμαριά». Ρωτούσε τους συνομιλητές του γενικά για τις σπουδές τους και άφηνε την εντύπωση ότι συμμεριζόταν τις αγωνίες τους. Φρόντιζε, όμως, να τους κρατά σε απόσταση.
Στα σεμιναριακά μαθήματα ανοιγόταν περισσότερο στους λίγους ακροατές του. Το εκάστοτε θέμα διαπραγμάτευσης στηριζόταν, κατά ένα μέρος, στην εξέταση πηγών της εποχής. Όταν ήταν ανέκδοτα έγγραφα, έχοντας επίγνωση των δυσκολιών ανάγνωσής τους, προσπαθούσε αγωνιωδώς να προσφέρει τη βοήθειά του. Επέμενε στη χρησιμοποίηση των πηγών επειδή χωρίς αυτές, όπως διατεινόταν, δεν μπορούσε να γραφτεί οποιαδήποτε ιστορική μελέτη.
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς γεννήθηκε το 1935 στη Μεσσήνη της Μεσσηνίας. Ύστερα από τις εγκύκλιες σπουδές του στη γενέτειρά του, φοίτησε τα χρόνια 1954-1959 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα χρόνια 1964-1967 πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στα Πανεπιστήμια της Λιόν και του Παρισιού. Γυρίζοντας στην Ελλάδα, εργάστηκε για αρκετά χρόνια στην ιδιωτική Μέση Εκπαίδευση. Την περίοδο 1979-1982 δίδαξε ως ειδικός επιστήμονας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης. Στην ίδια Σχολή, το 1982, εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1987, εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου και δίδαξε ώς τη συνταξιοδότησή του. Τα χρόνια που ακολούθησαν τα αφιέρωσε στην έρευνα και στη συγγραφή. Πέθανε στις 12 Νοεμβρίου 2017.
Στα φοιτητικά του χρόνια, παράλληλα με τη συμμετοχή του στο φοιτητικό κίνημα της εποχής, συμμετείχε στην έκδοση του επιστημονικού περιοδικού «Νέον Αθήναιον», που εξέδιδε κύκλος φοιτητών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο οποίο και δημοσίευσε το πρώτο επιστημονικό άρθρο του.
Κατά τη διαμονή του στη Γαλλία, πραγματοποίησε συστηματικές έρευνες σε διάφορα Αρχεία, συγκεντρώνοντας υλικό που χρησιμοποίησε σε μεταγενέστερες μελέτες του.
Υπήρξε από τους σημαντικότερους ιστορικούς της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Έγραψε δεκάδες βιβλία και εκατοντάδες άρθρα. Το μεγαλύτερο τμήμα του έργου του εστιάζεται στις οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες της τελευταίας περιόδου της Τουρκοκρατίας και των πρώτων δεκαετιών του Νέου Ελληνικού Κράτους καθώς επίσης σε ζητήματα της Επανάστασης του 1821. Δημοσίευε τακτικά κείμενά του σε εφημερίδες, στα οποία σχολίαζε θέματα της επικαιρότητας. Μεγάλο τμήμα της επιφυλλιδογραφίας του έχει συγκεντρωθεί σε τόμους.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Βασίλης Κρεμμυδάς έκρινε σκόπιμο να καταγράψει, από τη σκοπιά του ιστορικού, χαρακτηριστικά γεγονότα της ζωής του. Τα κείμενά του, ύστερα από συνεννόηση με τον Στρατή Μπουρνάζο, ιστορικό- δημοσιογράφο, υπεύθυνο τότε των «Ενθεμάτων» της «Αυγής», ξεκίνησαν να δημοσιεύονται, από τις 29 Νοεμβρίου 2015 και ύστερα, στο φύλλο της τελευταίας Κυριακής κάθε μήνα της εφημερίδας, αρχικά στα «Ενθέματα» και μετέπειτα στις «Υποτυπώσεις». Η στήλη είχε τον τίτλο: «Πέρασαν εβδομήντα χρόνια…».
Το σύνολο των παραπάνω αυτοβιογραφικών κειμένων συγκεντρώθηκαν σε τομίδιο, που εκδόθηκε το 2017 από τις Εκδόσεις Gutenberg, με τον ίδιο τίτλο: «Πέρασαν εβδομήντα χρόνια…». Ο Στρατής Μπουρνάζος, σε προλογικό σημείωμά του, αναφέρεται στη συνεργασία του Βασίλη Κρεμμυδά με την εφημερίδα και επιχειρεί ένα πρώτο σχολιασμό τους.
Παρατίθεται το ένατο κείμενο, με τον τίτλο: «Συνάντηση με την ιστορία…». Σε αυτό, ο συγγραφέας αναφέρεται στην περίοδο της διαμονής του στη Γαλλία, η οποία απέβη καθοριστική στους μετέπειτα προσανατολισμούς του.
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ…
Πλησιάσαμε σιγά σιγά στο μέσο της δεκαετίας του 1960. Εν τω μεταξύ, η πολιτική ζωή γινόταν όλο και πιο ανώμαλη· αφού οι εκλογές βίας και νοθείας δεν είχαν αποδώσει τα αναμενόμενα, άρχισε η οργανωμένη δράση των παρακρατικών οργανώσεων· χαρακτηριστικό παράδειγμα η δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη! Η λαϊκή αγανάκτηση και η αναδιάταξη των κοινωνικών σχέσεων οδήγησαν σε ήττα τον Καραμανλή –νίκη Γ. Παπανδρέου–, ο οποίος έφυγε κρυφά για το Παρίσι – είναι γνωστό ότι ο εν λόγω πολιτικός ουδέποτε κάθισε στα έδρανα της αντιπολίτευσης!
Σ’ αυτά τα χρόνια το κυνήγι της συνάντησης με την Ιστορία δεν είχε πάψει. Πού θα μου πήγαινε, δεν θα την έβρισκα; Κάπου θα υπήρχε! Στη Γαλλία, ας πούμε! Έφυγα! Και η συνάντηση έγινε: την Ιστορία τη συνάντησα στα γαλλικά πανεπιστήμια. Με έκπληξη στην αρχή. Δεν ήταν και λίγο να κυκλοφορείς στους χώρους του γαλλικού πανεπιστημίου και να ακούς παντού, χωρίς προφύλαξη, συζητήσεις για τον μαρξισμό ή δηλώσεις «εγώ είμαι μαρξιστής», «εγώ είμαι καθολικός», «εγώ είμαι άθεος». Βρισκόμουν σε έναν άλλο κόσμο. Βρισκόμουν σε μια κοινωνία ελεύθερη,
Δεν άκουγα μόνον αυτό όμως· άκουγα και για κάτι περίεργα μαθήματα που δίδασκαν πολλοί καθηγητές· άκουγα για οικονομική ιστορία, κοινωνική ιστορία και ιστορία των ιδεών, για την εξέλιξη του πληθυσμού στον 18ο αι., για ρυθμούς γεννήσεων, θανάτων, γάμων – άναυδος είχα μείνει μέχρι να συνειδητοποιήσω ότι όχι μόνο είχα συναντηθεί με την Ιστορία, αλλά και ότι μου προσφερόταν καθημερινά απλόχερα. Προσπαθούσα να εξηγήσω γιατί στην Ελλάδα δεν υπήρχαν όλα αυτά, γιατί εκεί η Ιστορία ήταν η τάδε μάχη με τόσους νεκρούς και οι όροι της συνθήκης που ακολουθούσε δεν ήταν καταστροφικοί.
Η εξήγηση δεν άργησε να έλθει: δεν έπρεπε να μάθω Ιστορία, δεν έπρεπε να μάθω πώς κινείται η κοινωνία, γιατί έτσι θα μάθαινα πώς κινείται η κοινωνία, πώς διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις, καθώς και γιατί αλλάζουν – επικίνδυνα πράγματα, ανοίγουν τα μάτια και τα ανοιχτά μάτια βλέπουν καλύτερα!
Έτσι λοιπόν άρχισα να καταλαβαίνω τα προηγούμενα γεγονότα, αυτά που έζησα· άρχισα να καταλαβαίνω ότι μια ελεύθερη κοινωνία δεν μπορεί να φοβάται την ιστορική αλήθεια – και φυσικά, δεν μπορεί να φοβάται τον πολίτη της που όταν κλείσουν οι κάλπες στις εκλογές θα ζητήσει να λάβει μέρος στην καταμέτρηση των ψηφοδελτίων, χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε σκέψη για αλλοίωση του αποτελέσματος – ακόμη και ο ξένος, εν προκειμένω εγώ, που συνοδεύεται από Γάλλο πολίτη μπορεί να λάβει μέρος στην καταμέτρηση. Άλλη έκπληξη κι αυτή!
Απανωτές οι εκπλήξεις. Μου λέει ο φίλος μου ο Μωρίς μια μέρα: «Το απόγευμα θα πάω στα Αρχεία, θες να έρθεις;» Εγώ, ξέροντας ότι στα Αρχεία της Lyon δεν υπήρχε υλικό για τη διατριβή μου, του είπα «όχι»· εκείνος, που κάτι ήξερε, επέμεινε. Πήγαμε. Κει εκεί βρέθηκα σε άλλη μεγάλη έκπληξη. Αφού ο φίλος μου με ρώτησε πού ήξερα ή υπέθετα ότι υπήρχαν αρχεία που ενδιέφεραν τη δουλειά μου και του είπα, ζήτησε και μου έφεραν τους καταλόγους αυτών των αρχείων· μαζί μου έφεραν και κάτι έντυπα για συμπλήρωση. Έμεινα άναυδος! Μπορώ να παραγγείλω έως τρεις φακέλους σε οποιαδήποτε Αρχεία της Γαλλίας – θα έφταναν τρεις μέρες αργότερα. Έτσι άρχισα να μαζεύω υλικό για τη διδακτορική μου διατριβή.
Με περίμενε κι άλλη έκπληξη όμως· κι άλλα έντυπα για συμπλήρωση. Σ’ αυτά σημείωνα, αν ήθελα, κάποιες σελίδες φωτοαντίγραφα ή μάικροφιλμ από τα αρχεία που μελετούσα! Φυσικά, όταν τελείωνα με τους τρεις φακέλους μπορούσα να παραγγείλω άλλους τρεις και άλλους τρεις και πάει λέγοντας – ο πολιτισμός!
Σ’ αυτήν την κατεξοχήν επαναστατική κοινωνία που είχα την τύχη να ζήσω ένα μέρος της δεκαετίας του 1960 συνέβησαν κι άλλα μεγάλα: Το Νέο Κύμα. Το Νέο Κύμα στο τραγούδι, στον κινηματογράφο, σχεδόν σε κάθε έκφραση της τέχνης. Με την κυριαρχία του λόγου· με κοινωνικό περιεχόμενο. Ονόματα όπως του Ζαν Φερά, του Ζορζ Μπρασένς, του Φρανσουά Τρυφό, του Ζαν-Λυκ Σκοντάρ έγιναν αμέσως γνωστά σε όλη την Ευρώπη – και σ’ αυτήν που ζούσε στο λεγόμενο «σιδηρούν παραπέτασμα».
Τα ακούγαμε αυτά τα νέα τραγούδια που έστελναν τα μηνύματά τους, τις νέες ταινίες· από τις αίθουσες δεν βγαίναμε γελαστοί και τραγουδώντας· βγαίναμε προβληματισμένοι – κουβεντιάζαμε με τις ώρες. Και ήταν φανερό: η γαλλική κοινωνία ετοιμαζόταν για τον «Μάη του ’68»· όλα οδηγούσαν εκεί. Κυρίως, σε σκέψεις για την αυριανή ευρωπαϊκή κοινωνία.
Γιατί ήταν ολοφάνερο – το έγραφαν τα βιβλία, οι εφημερίδες, τα επιστημονικά έντυπα – ότι «εκείνο» το καθεστώς στο οποίο είχαμε όλοι ελπίσει δεν ήταν πια παρά ένας πρακτικός γραφειοκρατικός καπιταλισμός, που δεν μπορούσε να αντέξει πολύ – η «Άνοιξη της Πράγας» το έδειξε καθαρά: στραβά αρμενίζουμε!
