- ΓΙΩΡΓΗΣ ΕΞΑΡΧΟΣ
Σε πρόσφατο ηλεκτρονικό δημοσίευμά μου (“Ρήγας Βελεστινλής/Οι προσωπογραφίες του. Η πρώτη και οι επόμενες…”), παρουσίασα τις πρώτες προσωπογραφίες του Ρήγα, με χρονολογική σειρά, όπως και τις πηγές δημοσίευσής τους. Για την πρώτη δε προσωπογραφία έγραφα το εξής:
ΠΡΩΤΗ δημοσιευμένη εικόνα του Ρήγα θεωρείται εκείνη που είναι τυπωμένη το 1824, στο Briefe eines Augenzeugen des griechischen Revolution vom Jahre 1821. Nebst einer Denkschrift des Fuersten Georg Cantacuzeno ueber die Begenbenheiten in der Moldau und Walachey in den Jahren 1820 und 1821. Halle, In der Rengerschen Verlagsbuchhandiung,1824. – Επιστολές ενός αυτόπτη μάρτυρα της Ελληνικής Επαναστάσεως του έτους 1821 και ένα υπόμνημα του πρίγκιπα Γεωργ. Καντακουζηνού για τα γεγονότα στη Μολδαβία και Βλαχία κατά τα έτη 1820 και 1821. Με ένα πορτραίτο του Ρήγα. Χάλλη, In der Rengerschen Verlagsbuchhandiung,1824.
Τούτη η έκδοση κυκλοφορεί από το 2015 και στην Ελληνική γλώσσα, με τίτλο: Δύο πρίγκιπες στην Ελληνική Επανάσταση. Επιστολές αυτόπτη μάρτυρα και ένα υπόμνημα του πρίγκιπα Γεωργίου Καντακουζηνού. Μετάφραση: Χρίστος Μ. Οικονόμου. Εισαγωγή – σχόλια – επιμέλεια: Βασίλης Παναγιωτόπουλος. Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Εκδόσεις Ασίνη. Αθήνα 2015.
Στην έκδοση του 1824, η ανωτέρω εικόνα είναι δημοσιευμένη σε εσωτερική σελίδα πριν τον ψευδότιτλο. Στην ελληνική έκδοση του 2015 η ανωτέρω εικόνα βρίσκεται στη σελ. 177, με την εξής λεζάντα (177-178): «Η προσωπογραφία του Ρήγα που συνοδεύει την παρούσα έκδοση των Επιστολών και του Υπομνήματος των αδελφών Καντακουζηνού, στη Χάλλη της Σαξονίας το 1824. Έργο εξαιρετικής χαλκογραφικής τέχνης και, ασφαλώς εκ του φυσικού σχεδίαση του προσώπου, υποθέτω ότι αναπαράγει προϋπάρχουσα πανομοιότυπη χαλκογραφία, που είχε παραχθεί με παραγγελία του ίδιου του Ρήγα στα χρόνια των χαρτογραφικών δραστηριοτήτων του της στενής συνεργασίας του με σπουδαίους σχεδιαστές και χαράκτες της Βιέννης! Η εν λόγω αρχική χαλκογραφική προσωπογραφία του Ρήγα, σχεδιασμένη και τυπωμένη κατά τα χρόνια της κοινωνικής ανόδου και καταξίωσής του, θα πρέπει να ανήκει στην κατηγορία των “χάρτινων” πορτραίτων που, κατά τις δυτικοευρωπαϊκές συνήθειες της εποχής, προσφέρονται προς οικείους και διακεκριμένους φίλους από τον ίδιο τον εικονιζόμενο, όπως αργότερα τα φωτογραφικά πορτραίτα. Μια τέτοια εικόνα υποθέτουμε ότι θα έφθασε, με τρόπο που αγνοούμε και σε χρόνο άδηλο επίσης για εμάς, στα χέρια των Καντακουζηνών, που θέλησαν να την αναδείξουν και να της δώσουν μια νέα δημοσιότητα. Η έρευνα δεν έχει εντοπίσει την αρχική χαλκογραφία, η οποία δεν θα πρέπει να είναι δύσκολο να διακριθεί από την παρούσα επαναχάραξη (με χημική μέθοδο υποθέτω) και επανεκτύπωση των Καντακουζηνών· εάν φυσικά έχει διασωθεί κάποιο αντίτυπο. Πάντως η ύπαρξη τέτοιου χάρτινου πορτραίτου του Ρήγα αναφέρεται από τη βιβλιογραφία και ο εντοπισμός θα βοηθούσε στην καλύτερη κατανόηση μερικών ιστοριογραφικών ζητημάτων γύρω από τη ζωή του πρωτομάρτυρα. Ο ακούραστος μελετητής του Ρήγα φίλος και γιατρός Δ.Κ. μου υπέδειξε το παρακάτω μελέτημα του Νέστ. Καμαριανού το οποίο οδηγεί προς τη σωστή κατεύθυνση, νομίζω, τη μελλοντική έρευνα. Ο Καμαριανός αναφερόμενος στο φίλο του Ρήγα Ernst Munch, σημειώνει τα ακόλουθα: “ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Freiburg Ernst Munch γράφει το 1823 ότι ο Ρήγας διετέλεσε γραμματικός του βογιάρου Νικολάου Βραγκοβάνου, […] ενώ στη συνέχεια προσθέτει ότι κατέχει ακόμη από αυτόν [τον Ρήγα] την εικόνα του και έναν από τους χάρτες της Ελλάδος” (σ. 21). Παρακινδυνευμένη βέβαια η ταύτιση της παρούσας “εικόνας” με την υποθετική χαλκογραφία, αλλά ίσως όχι και τόσο. Τα συμφραζόμενα: “εικόνα του [Ρήγα] και έναν από τους χάρτες της Ελλάδος” παραπέμπουν σε χαλκογραφήματα και μάλλον διευκολύνουν την ταύτιση. Αλλά και το ενδεχόμενο να χαρίζει ο Ρήγας στους φίλους του και από μία πρωτότυπη προσωπογραφία (ελαιογραφία ή κάτι σχετικό) αντί μιας χάρτινης εικόνας, πάλι είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτό. Ο Καμαριανός (ό.π., σ. 51) παραπέμπει στο έργο του Ernst Munch, Die Heerzuge des christlichen Europas wider die Osmanen, und die Versuche der Griechen zur Freiheit, Βασιλεία, τ. 3 (1823), σ. 216. Για την κάπως περίπλοκη βιβλιογραφική ταυτότητα του έργου βλ. περισσότερα στο Loukia Droulia, Philhellenisme (ευρετήριο). Σημειώνω ακόμη το ενδεχόμενο να μην έχει διασωθεί κανένα από τα υποθετικά χάρτινα πορτραίτα, που με δική του πρωτοβουλία είχε εκπονήσει ο Ρήγας στα χρόνια της “διαφωτιστικής” του ενεργοποίησης, ή αυτό το πορτραίτο να μην έχει γίνει αντιληπτό αφού δεν είχε τεθεί ως τώρα ένα τέτοιο ζήτημα. Ένα καταγωγικό δέντρο του συνόλου των γνωστών πορτραίτων (με χαλκογραφικές και συναφείς μεθόδους αναπαραγωγής) του Ρήγα, σε συσχετισμό μάλιστα και με τις υπάρχουσες ελαιογραφίες, θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο, αλλά η σύνταξή του ξεπερνάει τα όρια και τις προθέσεις αυτού του σημειώματος.» (σ. 177-178).
– Εκ μέρους μου, λοιπόν, μόνο το εξής σχόλιο: Προς τι οι τόσες υποθέσεις επί υποθέσεων για απόδειξη αναπόδεικτου ισχυρισμού, όταν το θέμα έχει απασχολήσει ήδη τον σοφό Σπυρίδωνα Λάμπρο και έχει δημοσιεύσει σχετική μελέτη, «Ν έ α ι ε ι- κ ό ν ε ς τ ο υ Ρ ή γ α», στο Σπ. Π. Λάμπρος, Μικταί Σελίδες, 1905, σ. 631-641, την οποία ο ανωτέρω συντάκτης αγνοεί; Η επίκληση μιας και μόνης σύγχρονης, και δη άσχετης πηγής, από τον συντάκτη του εν λόγω κειμένου, δηλούν προφανώς… πλάνη και περισσή αφέλεια! Οι ανίσχυροι και υποθετικοί ισχυρισμοί του καταρρίπτονται από το υλικό που ακολουθεί, αντλημένο από τις παλιές πρωτογενείς πηγές. Η εικόνα τούτη ουδεμία σχέση έχει με την περιγραφή του Ρήγα από τον φίλο και συνεργάτη του Χριστόφορο Περραιβό. – Όμως, «ο ακούραστος μελετητής του Ρήγα φίλος και γιατρός», σε δικό του σχετικό δημοσίευμα παραπέμπει στο ανωτέρω κείμενο του επιμελητή της ελληνικής έκδοσης (σ. 177-178) και ισχυρίζεται ότι:
«…Ενδιαφέρουσες είναι εν προκειμένω οι παρατηρήσεις του Βασίλη Παναγιωτόπουλου για όσα λαθεμένα υποστήριξε ο Σπ. Λάμπρος αποδίδοντας στον Νικόλαο Μοσχοβάκη το σχέδιο με την προσωπογραφία του Ρήγα, ως το πρωτότυπο και εκ του φυσικού πορτραίτο του Ρήγα, ενώ είναι πιστή αντιγραφή με μολύβι της προσωπογραφίας του 1824. Μάλιστα συμπληρώνει πως ο Νικόλαος Μοσχοβάκης το 1837 ήταν σπουδαστής στο Μόναχο, όπως προκύπτει από ένα σκίτσο του που τώρα βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη και στο οποίο αναγράφει “Εν Μονάχω τη 27η Αυγούστου του 1837. Ν. Μοσχοβάκης αντέγραψεν εξ αγάλματος”.» (Βέβαια, ο αναφερόμενος ως επιμελητής Β.Π. δεν αναφέρει πουθενά τον Σπ. Π. Λάμπρο, κι ούτε παρατηρεί τα «όσα λαθεμένα υποστήριξε»! Φοβερό!… Αλλά έτσι γράφει και του αποδίδει «ο ακούραστος μελετητής του Ρήγα φίλος και γιατρός»! Για χάρη της επιστημονικής δεοντολογίας, προφανώς και για χάρη της επιστημονικής αλήθειας!…)
*****
Αυτά από το προηγούμενο δημοσίευμα, τα οποία θυμίζουν τη σοφή λαϊκή παροιμία μας: «εγώ τα λέω της αλεπούς και η αλεπού της ουράς της»! Η αξιοπιστία των πηγών είναι το Α και το Ω στην ιστορική έρευνα, και σε κάθε έρευνα και μελέτη, και οι περισπούδαστες «επαγγελματικές ιδιότητες» των ιστοριογράφων, δεν είναι αρκετές στο να πείσουν για την ορθότητα των γραφομένων τους. Τούτη η… αναφορά ότι ο Δ.Κ. «μου υπέδειξε το παρακάτω μελέτημα του Νέστ. Καμαριανού το οποίο οδηγεί προς τη σωστή κατεύθυνση, νομίζω, τη μελλοντική έρευνα», και ότι «Ο Καμαριανός αναφερόμενος στο φίλο του Ρήγα Ernst Munch, σημειώνει τα ακόλουθα: “ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Freiburg Ernst Munch γράφει το 1823 ότι ο Ρήγας διετέλεσε γραμματικός του βογιάρου Νικολάου Βραγκοβάνου, […] ενώ στη συνέχεια προσθέτει ότι κατέχει ακόμη από αυτόν [τον Ρήγα] την εικόνα του και έναν από τους χάρτες της Ελλάδος” (σ. 21).», δεν ευσταθούν και είναι παντελώς ανακριβή και αβάσιμα, οπότε, τίθεται το ερώτημα: Προς τι αυτή η εμμονή σε ισχυρισμούς οι οποίοι άμεσα μπορούν να αποκαλυφθούν ως αναληθείς και έωλοι;… Δεν λέω ψευδείς, αλλά αναληθείς και έωλοι…
Καταχωρίζω πρώτα το σχετικό απόσπασμα του Ρουμάνου Νέστ. Καμαριανού:
«Nous detenons encore d’autres opinions dignes d’etre mentionnees. Le professeur Ernst Munch de l’Universite de Freibourg ecrit en 1823 que Rhigas a ete “Geheimeschreiber des Bojaren Nicolo Brancovano”. Et plus loin il ajoute: “Man besitzi von ihm noch sein Bildniss und eine von gezeichnete Karte von Griechenland” [παραπομπή 39. Ernst Munch, op. cit., p. 216]. Nous pensons que que le temoignage de Munch provient de Rhigas-meme et n’a point ete mentionne par les chercheurs jousqu’ a present. Donc, voici un nouveau nom paraitre a l’horizon: Nicolas Brancovano, au lieu de Gregoire Brancovano. Il est interessant de constater que l’histoire Alex. Papadopol-Calimah affirme, lui-aussi, queRhigas, “est reste au service de boyards de Bucarest, etant surtout le secretaire de Nicolas Bassarab Brancovano.” Cependant, nous ne savons pas d’ou il detient cette information, car il ne cite aucune source.» (Nestor Camariano, Rhigas Velestinlis. Completements et Corrections Concernant sa vie et spn activite, “Revue des Études sud-est européennes”, Bucarest, Editura academiei Republicii Socialiste România, vol. XVIII, 1980, no 4, p. 687-720, XIX, 1981, no 1, p. 41-70).
Δηλαδή, ο Νέστωρ Καμαριανός (Nestor Camariano), λέει (ελληνιστί):
«Εξακολουθούμε να έχουμε άλλες απόψεις που αξίζει να αναφερθούν. Ο καθηγητής Ernst Munch του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ έγραψε το 1823 ότι ο Rhigas ήταν «Geheimeschreiber des Bojaren Nicolo Brancovano». [«Μυστικός γραμματέας του βογιάρου Nicolo Brancovano»]. Και παρακάτω προσθέτει: «Man besitzi von ihm noch sein Bildniss und eine von gezeichnete Karte von Griechenland». [«Έχουμε ακόμα το πορτρέτο του και έναν χάρτη της Ελλάδας που σχεδίασε ο ίδιος.»] [παραπομπή 39. Ernest Munch, ό.π. cit., p. 216]. Πιστεύουμε ότι η μαρτυρία του Munch προέρχεται από τον ίδιο τον Ρήγα και δεν έχει αναφερθεί από μελετητές μέχρι στιγμής. Να λοιπόν ένα νέο όνομα στον ορίζοντα: Nicolas Brancovano, αντί για Gregoire Brancovano. Είναι ενδιαφέρουσα η ιστορία του Alex. Papadopol–Calimah που βεβαιώνει επίσης ότι ο Ρήγας «παρέμεινε στην υπηρεσία των βογιάρων του Βουκουρεστίου, όντας πάνω από όλα γραμματέας του Nicolas Bassarab Brancovano». Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε από πού πήρε αυτές τις πληροφορίες, καθώς δεν επικαλείται καμία πηγή.»
Να δούμε όμως την ακρίβεια και την αλήθεια τούτων των ισχυρισμών του Νέστ. Καμαριανού, και κατ’ επέκταση την ακρίβεια και αλήθεια των δικών μας ιστοριογράφων οι οποίοι άκριτα υιοθέτησαν τις απόψεις του Ρουμάνου ιστορικού.
Ο Νέστ. Καμαριανός παραπέμπει στη σελ. 216, του έργου του Ernest Munch, και λέει ότι ο καθηγητής γράφει «Έχουμε ακόμα το πορτρέτο του και έναν χάρτη της Ελλάδας που σχεδίασε ο ίδιος.» – Να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για παραδρομή του Νέστ. Καμαριανού, καθότι στη σελ. 216, δεν γράφεται κάτι τέτοιο, και προς απόδειξη αυτού του γεγονότος αναδημοσιεύω τη συγκεκριμένη σελίδα:
Υπάρχει όμως γραμμένη η φράση «Man besitzi von ihm noch sein Bildniss und eine von gezeichnete Karte von Griechenland» σε υποσημείωση στη σελ. 218! Την αναδημοσιεύω, προς απόδειξη αυτού του γεγονότος:
Η υποσημείωση αυτή μπαίνει στο κλείσιμο μιας παραγράφου, η οποία σε μετάφραση λέει τα εξής:
«Καλοπροαίρετοι ανταποκριτές ανέφεραν μια απαγωγή του προσώπου του [του Ρήγα] με δόλο από την τευτονική αυτοκρατορική πόλη (teutsche Kaiserstad). Εν τούτοις η υπόθεση έχει αλλιώς. Ενώ σκόπευε διά μέσου Βιέννης και Τεργέστης να μεταβεί στην Ελλάδα, όταν έφτασε στην Τεργέστη με τους δυο συνοδούς του συνελήφθη. Ακόμα είχε αρκετή πνευματική δύναμη και το χαρτί, στο οποίο υπήρχαν τα ονόματα αυτών που μετείχαν στο σχέδιό του, το κατάπιε. Τον ξανάφεραν στη Βιέννη και από εδώ δεν απήχθηκε, όπως θέλουν κάποιοι άλλοι να πούνε, αλλά μεταφέρθηκε στο Βελιγράδι, και παραδόθηκε στην τουρκική κυβέρνηση, η οποία μεταξύ δύο σανίδων τον πριόνισε.*)»
Ο αστερίσκος παραπέμπει: «Man besitzi von ihm noch sein Bildniss und eine von gezeichnete Karte von Griechenland», φράση που μεταφράζεται «Έχουμε ακόμα το πορτρέτο του και έναν χάρτη της Ελλάδας που σχεδίασε ο ίδιος», όπως ασφαλώς την κατανόησε ο Νέστ. Καμαριανός. Αλλά μεταφράζεται και «*) Κατασχέθηκε ακόμη η προσωπογραφία αυτού και ένας χάρτης της Ελλάδος σχεδιασμένος από τον ίδιο», όπως περιέχεται σε μετάφραση των σελ. 214-219 του συγκεκριμένου έργου του Ernest Munch, μετάφραση που έχει γίνει από τη φίλη συγγραφέα, γερμανομαθή και γερμανοσπουδαγμένη, Χαρίκλεια Μαργαριτοπούλου. Στις σελίδες αυτές (214-219) αναφέρονται σπουδαία άγνωστα «στοιχεία» της ζωής του Ρήγα Βελεστινλή. Φρονώ ότι το ακριβές περιεχόμενο της «παραπομπής» του Ernest Munch, δίνεται ορθά στην ελληνική γλώσσα με τη μετάφραση της Χαρίκλειας Μαργαριτοπούλου, και όχι έτσι όπως έχει κατανοήσει το κείμενο ο σπουδαίος ρουμάνος μελετητής / ιστορικός Νέστ. Καμαριανός, την άποψη του οποίου αναπαράγουν άκριτα οι εν Ελλάδι ρηγολόγοι και ιστοριογράφοι, διαπρεπείς και μη, οι οποίοι πολλάκις φλυαρούν ασχετοσύνες σε οθόνες τηλεοπτικών διαύλων. Είναι σαφές αυτό: Ιστορούν ανιστόρητα γι’ αλήθειες!
Και πριν σπεύσει κάποιος να εκφράσει τις όποιες αντιρρήσεις του, επισημαίνω μία ακόμα ανιστόρητη αναφορά του Νέστ. Καμαριανού, την οποίαν αναπαράγουν πομπωδώς οι εδώ ρηγολόγοι: «Ο Καμαριανός αναφερόμενος στο φίλο του Ρήγα Ernst Munch…»! Φίλος του Ρήγα ο Ernest Munch; Αυτό κι αν είναι θαύμα!1
«Πως περπατούν οι ζωντανοί με τους αποθαμένους…», που λέει το άσμα!
Δεν μπορούσε ο Ernst Munch να είναι φίλος του Ρήγα, διότι γεννήθηκε στις 25 Οκτωβρίου του 1798, και ο Ρήγας ήταν ήδη νεκρός (εκτελεσμένος) από τις 13 Ιουνίου 1798! Οπότε, πώς αναπαράγονται έτσι ελαφρά τη καρδία ανοησίες για… ιστορική πραγματικότητα και αλήθεια, λες και οι «ρηγολόγοι» (επιφανείς και μη) έχουν υποστεί «λοβοτομή», ή μήπως ο κατήφορος της προπαγάνδας δεν έχει όρια;
Το βιογραφικό του Ernst Münch είναι σαφές: «Ο Ernst Münch, όπως αποκαλούσε τον εαυτό του σταθερά, επίσης και στον τίτλο των έργων του, με το πλήρες βαπτιστικό του όνομα: Ernst Hermann Joseph Münch (γεννήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 1798 στο Rheinfelden· † 9 Ιουλίου 1841 εκεί), ήταν Ελβετός ιστορικός, βιβλιοθηκάριος. και λέκτορας πανεπιστημίου…»
Η συνέχεια στον ιστότοπο: https://de.wikipedia.org/wiki/Ernst_M%C3%BCnch_(Historiker,_1798).
Να και μια φωτογραφία του Ernst Hermann Joseph Münch:
Ernst Hermann Joseph Münch (25 Οκτωβρίου 1798 – † 9 Ιουλίου 1841)
Άκου πράγματα; Ο Ernst Münch πριν ακόμα γεννηθεί έγινε φίλος του Ρήγα, και αυτός ο αθεόφοβος, για να τιμήσει τη φιλία του, του πρόσφερε για δώρο μια προσωπογραφία του και έναν χάρτη της Ελλάδος!
Ο τίτλος του έργου του Ernst Münch είναι: Die Heerzuege Des Christlichen Europas Wider der Osmanen und die Versuche der Griechen zur Freiheit Von dem ersten Erscheinen der Osmanenschafts bis zum allgemeinen Aufstand des hellenischen Volkes im Jahre 1821 von Dr. Ernst Muench Ausserord. Prof. d. histor.Hilfswissenhaften a.d. Alfrend – Ludwigs Universitaet zu Freibourg Breisgau. Zum letzten Mittel, wenn keinanders mehr gibt Versangen will ist uns das Schwert gegeben Der Gueter hoechsten duerfen wirverteidigen Gegen Gewalt. Schiller. Dritter Teil. Die Geschichte der neusten Begebenheiten mit der Osmanen , Und die Ereignisse des grossen Aufstandes der Hellenen Bis zur Erklaerung dew Kongresses Von Kalamata an den Fuersten und Voelker Europas. Basel, in der Schweigbauser’schen Buchhanlung 1823. – Oι εκστρατείες της Χριστιανικής Ευρώπης εναντίον των Οθωμανών και οι Προσπάθειες των Ελλήνων για την Ελευθερία από την πρώτη εμφάνιση των Οθωμανών έως τη γενική Επανάσταση του Ελληνικού λαού κατά το έτος 1821. Από επεξεργασμένες πηγές υπό του Δρ. ΄Ερνστ Μιούνχ, έκτακτου Καθηγητή του ιστορικού τμήματος βοηθητικών επιστημών του Πανεπιστημίου Άλφρεντ Λουδοβίκου εις το Μπραϊσγκάου στη Βαϊμάρη, σαν τελευταίο μέσον, όταν τίποτα άλλο πλέον δεν υπάρχει, σπαθί φλογερό να μας δοθεί, εναντίον της βίας, τα υψηλά αγαθά έχουμε τη δύναμη να τα προστατεύσουμε. Σίλλερ. Τρίτο Μέρος. Η Ιστορία των νεοτέρων συμβάντων με τους Οθωμανούς, και τα γεγονότα της μεγάλης Επανάστασης των Ελλήνων έως τη διακήρυξη της Κυβέρνησης, από την Καλαμάτα, στους Ηγεμόνες και στους λαούς της Ευρώπης. Βασιλεία, Βιβλιοπωλείον Σβαϊγκμπάουζερ, 1823.
Στη σελ. 216 δεν λέει τίποτα για προσωπογραφία και χάρτα του Ρήγα, και στη σελ. 218 σε υποσημείωση αναφέρει πως προσωπογραφία και χάρτα κατασχέθηκαν (από τις Αυστριακές αρχές) και όχι ότι δόθηκαν από τον Ρήγα στον φίλο του Ελβετό καθηγητή Ernst Münch! Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα συνέβαινε μόνο μετά τις 9 Ιουλίου 1841, στο συμπαντικό «επέκεινα», αν εκεί συναντιόνταν οι ψυχές τους…
Βέβαια, το συγκεκριμένο έργο του καθηγητή Ernst Münch πρωτοκυκλοφόρησε το 1822, και επανατυπώθηκε το 1823. Άρα, τα όσα πιο πάνω αναφέρονται είναι διατυπωμένα και τυπωμένα κατά έναν χρόνο νωρίτερα, στις ίδιες ακριβώς σελίδες, και την έκδοση αυτή μπορεί να την διαπιστώσει ο αναγνώστης από την αναπαραγωγή του εξωφύλλου:
Μιας και γίνεται λόγος και για τους Βραγκοβάνου, δίνεται στη συνέχεια η γενεαλογία της οικογένειας, ώστε να μπορούν οι αναγνώστες να κάνουν τις όποιες αναγκαίες συγκρίσεις και τους επιβαλλόμενους συσχετισμούς:
Η σοβαρή έρευνα για την προσωπικότητα και το έργο του Ρήγα μόνον όμορφες και θετικές εκπλήξεις μάς επιφυλάσσει, και ας μου επιτραπεί να καταθέσω δύο ακόμα σημαντικά εδάφια από ξένες μελέτες, που δεν περιέχονται στο προσφάτως εκδοθέν δίτομο έργο για τον Ρήγα (Ο Ρήγας. – Βελεστινλής Θετταλός Ρήγας. Ο Οικουμενικός Ελληνόβλαχος. «Ο μόνος του αιώνος μας εν μέσω νάνων, γίγας». Νέα αποκαλυπτικά στοιχεία – Τεκμήρια – Αναψηλαφήσεις – Ερμηνείες. Επιστροφή στις πρωτογενείς πηγές. Τόμοι Α΄ και Β΄. Σταμούλης Αντ., Θεσσαλονίκη, 2022):
1. «Στο μεταξύ, ο περίφημος Θεσσαλός Ρήγας, περιοδεύοντας την Ευρώπη ως έμπορος, με πρόσχημα το εμπόριο, έβαλλε τους Έλληνες των πόλεων να έρθουν σε αλληλογραφία μεταξύ τους, και με τους φίλους τους. Οι νέοι Έλληνες που σπούδαζαν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια έχασαν και το μικρόβιο της χειραφέτησής τους και επέστρεψαν στην πατρίδα τους, το 1800.» (Breve Prospetto della Storia Universale per servire all’intelligenza del Torrente dei Tempi, Opera Originale Tedesca del Signor Th. Em. Hohler [Emerich Theodor HOHLER], Tradotta, Ampliata e ridotta a complete comprendio di storia sino all’anno 1844. Ad uso degli studiosi Giovanetti. Trieste, Presso H. F. Favarger Editore, Tipografia Wels 1844, σ. 537-538).
2. «Θα περιοριστώ εδώ στο να μεταφράσω μερικά αποσπάσματα από αυτόν τον διθύραμβο, που φτιάχτηκαν μάλλον για να ενσωματωθούν σε μια λυρική συλλογή παρά στις σελίδες της ιστορίας. Θα χρησιμεύσουν ωστόσο να γίνει γνωστός ο ενθουσιασμός των Ελλήνων ορεσιβίων, και χαίρομαι που ακούω ότι ο Ρήγας συνέθεσε αυτόν τον ύμνο το 1797: άλλη μια μαρτυρία ότι η επανάσταση των Ελλήνων δεν ήταν αυτοσχέδια, αλλά προετοιμασμένη. Οι εκδότες, από την πλευρά τους, εκτιμούν και περιποιούνται με τιμή το έργο με την αναπαραγωγή της απόδοσης του εμπνευσμένου πολεμικού ύμνου του Ρήγα, που συντάχτηκε στην Ιταλία από τον διάσημο καθηγητή Mezzanotte.» (Storia della Rigenerazione della Grecia, di F. Pouqueville, Nuova Versione, … Vol. II, Milano, Presso la Libreria Ferrario 1854, σ. 128 ). – Δίνεται κατόπιν μια εξαιρετική μετάφραση του Θούριου στην ιταλική γλώσσα, του καθηγητή Mezzanotte.
Από τα δύο αυτά χωρία, πιστοποιείται η πλατειά απήχηση του έργου του Ρήγα, και η πανευρωπαϊκή απήχηση των οραμάτων του και των επαναστατικών ιδεών του.
Ας δημοσιεύσω, όμως, μια ακόμα προσωπογραφία του Ρήγα, και κρίμα που δεν είχα σημειώσει την πηγή από την οποία την «άντλησα». Παρ’ όλο που θα έπρεπε να εμμένω στην γνωστοποίηση μόνο της ανταποκρινόμενης εικόνας του, προς την περιγραφή του από τον Χριστόφορο Περραιβό, κι όπως δημοσιεύτηκε το 1824/1825, για την οποία εκτενώς γράφω (και καταθέτω τα τεκμήρια) στο δίτομο έργο μου.
Ο Χριστόφορος Περραιβός, στα Απομνημονεύματα Πολεμικά διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών κατά τε το Σούλιον και Ανατολικήν Ελλάδα από του 1820 μέχρι του 1829 έτους. Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου Χριστοφόρου Περραιβού του εξ Ολύμπου της Θετταλίας, και διηρημένα εις τόμους δύω. Τόμος πρώτος. Περιέχων τας από των 1820 μέχρι τέλους του 1822. Εν Αθήναις, Εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1836, σ. ζ’-ιδ’, μεταξύ άλλων γράφει:
«…Ο Ρήγας έπειτα από πολλάς εξετάσεις, διετάχθη να επιστρέψη εκ νέου εις την βασιλεύουσαν μετά του ρηθέντος Αντωνίου Κωρονιού (τον οποίον συγχρόνως συνέλαβαν και εφυλάκισαν), διά να εξετασθώσι μετά των άλλων πέντε, τους οποίους επ’ αυτό τούτο συνέλαβαν κατ’ αρχάς εις Βιέννην, δηλ. τον Δημήτριον ιατρόν Ιωαννίτην, Αργέντην Χίον, Τουρούντζιαν Κοζανίτην και Κανδηλανάπτην. Ο Ρήγας, διά ν’ αποφύγη, ει δυνατόν, την βασιλικήν διαταγήν της προσκλήσεως, φέρων μικρόν μαχαιρίδιον, το έμβασε τρις εις την κοιλίαν του· οι φύλακες ιδόντες το γεγωνός, έδραμαν και ήρπασαν εκ χειρός του το μαχαιρίδιον, ανέφεραν και το συμβάν εις τον διοικητήν, όστις έπεμψεν ευθύς χειρούργους διά να επισκεφθώσι τας πληγάς του, τας οποίας και μετ’ ολίγας ημέρας ιάτρευσαν· επειδή το πάχος της κοιλίας και η μικρότης του μαχαιριδίου εμπόδισαν πάσαν εσωτερικήν βλάβην· αλλ’ εις τέλος εστάλη εις Βιέννην, και εφυλακίσθη μετά των άλλων, και έπειτα από πολλάς εξετάσεις απεφάσισεν ο Αυτοκράτωρ Αυστρίας να σταλώσιν εις τον Σουλτάνον, δι’ επιμονής του Οθωμανικού αντιπροσώπου Τιπάλδου. Η διαταγή του εβάλθη εις ενέργειαν· επειδή αφού τους έβγαλεν αυτός από την επικράτειάν του, και τους παρέδωκεν εις χείρας του πασά του Βελιγραδίου, εκείνος παραλαβών αυτούς τους εφυλάκισε σιδηροδεσμίους· δι’ όσον όμως επάσχισε να τους στείλη εις Κωνσταντινούπολιν, δεν εδυνήθη· διότι ο τότε ηγεμών του Βιδινίου Πασβάνογλους καλούμενος κατέλαβεν όλας τας πλατείας και στενωπούς, διά να τον σώση από τας χείρας των Οθωμανών, ων φανερός εχθρός του Σουλτάνου, και φίλος πιστός του Ρήγα, επειδή είχε φυλάξει την ζωήν του εις Βλαχίαν από την οργήν του ηγεμόνος Μαυρογένου· διό και τον έκραζε πάντοτε σωτήρα του· δεν εφιλοτιμήθη όμως ολιγότερον και ο Αλή πασάς υπέρ του Ρήγα, ώστε έπεμψεν επίτηδες έκτακτον ταχυδρόμον προς τον εν Βελιγραδίω πασάν, παρακαλών διά να τους στείλη προς αυτόν, όστις υπέσχετο να μεσιτεύση υπέρ αυτών εις τον Σουλτάνον· τουναντίον δε αν εισακουσθή, να τους πέμψη ασφαλώς εις Κωνσταντινούπολιν· η δε φιλική του δέησις ου μόνον δεν εισηκούσθη, αλλ’ ερέθισε προς τούτοις τον πασάν να τους πνίξη την ιδίαν νύκτα εις τον Ίστρον ποταμόν· προς δε τον Αλή πασάν απεκρίθη, ότι ευχαρίστως ήθελεν εκτελέση την αίτησίν τους αν τους επρόφθανε ζώντας· ο τρόπος του θανάτου αυτών έγεινεν ως εφεξής· -Επρόσταξε να τους εβγάλωσιν από την φυλακήν ανά ένα, λέγοντές τους, ότι εδώθη διαταγή να εισέλθουν εις το πλοίον και να πλεύσωσι διά Κωνσταντινούπολιν, αλλ’ εκείνοι τους έπνιξαν εις τον ποταμόν· έμεινε λοιπόν έσχατος ο δυστυχής Ρήγας, όστις από τα άγρια κινήματα των στρατιωτών εννόησεν, ότι οι σύντροφοί του δεν εισήλθον εις το πλοίον, αλλ’ εις τον Άδην· ενώ δ’ ένας στρατιώτης επλησίασε να σύρη και τον ίδιον, ο Ρήγας τον εκτύπησε με την πυγμήν (ην γαρ ρωμαλαίος το σώμα) εις το στήθος τόσον σφοδρώς, ώστε τον έρριψε χαμαί ημιθανή· ανήγγειλαν λοιπόν το γεγωνός εις τον πασάν, και εκείνος διέταξε να τον φονεύσουν με πυροβόλον όπλον· όθεν εισελθόντες δύο Τούρκοι εις την φυλακήν, και αποσπάσαντες τα πιστόλιά των από την ζώνην, τα διεύθυναν εις το στήθος του· προ του δε τον πυροβολίσουν, είπε Τουρκιστί τους λόγους τούτους· “Έτσι αποθνήσκουν τα παληκάρια! αρκετόν σπόρον εσκόρπισα, έρχεται η ώρα να συνάξη το έθνος μου τον γλυκύν καρπόν”. / Τοιούτον τέλος έδωκαν οι πρωτομάρτυρες της Ελλάδος, …»
Η φράση «Έτσι αποθνήσκουν τα παληκάρια! αρκετόν σπόρον εσκόρπισα, έρχεται η ώρα να συνάξη το έθνος μου τον γλυκύν καρπόν», φαίνεται να επηρέασε τον ζωγράφο Παναγιώτη Ζωγράφο, που με την καθοδήγηση του Γιάννη Μακρυγιάννη εικονογράφησε «σκηνές» από την Επανάσταση του 1821. Στον Πίνακα: Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως, Φανταστική αναπαράσταση της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθωμανούς, απεικονίζεται «12. Μετά πολλούς αιώνας Ρήγας ο Βελεστινλής σπύρει τον σπὀρον τής ελευθερίας εις τους Έλληνας και τους ενθαρρύνει οδηγών αυτούς τον τρόπον της απελευθερώσεώς των.»
Όμως η συγκεκριμένη φράση επηρέασε και τον σπουδαίο ζωγράφο Ασαντούρ Μπαχαριάν (1924-1990), ο οποίος φιλοτέχνησε Αφίσα του ΕΑΜ, το 1943, μέσα στην Κατοχή, για τον γιορτασμό της 25ης Μαρτίου: Ρήγας Φεραίος (Σπορέας). Τούτη την αφίσα δημοσιεύω, «δανειζόμενος» από σχετική ηλεκτρονική ανάρτηση της σημαντικής μας συγγραφέως – πεζογράφου του καιρού μας, Μάρως Δούκα.
Ρήγας Φεραίος (Σπορέας)
Να μου επιτραπεί να κλείσω το παρόν κείμενο με μια λαϊκή-παροιμιώδη φράση των Ελληνοβλάχων: «Λούπλου νου μâκâ ντι πρι ντιμâντάρι, σ’ ντούτσι σhι ου αράπι οάια ντι λα κουπίε…» – «Ο λύκος δεν τρώει κατά παραγγελία, πηγαίνει και αρπάζει την προβατίνα από το κοπάδι…» Και σε ό,τι αφορά στην ιστορική έρευνα: ελέγχουμε τις πηγές και την αξιοπιστία τους και δεν επικαλούμαστε πηγές από δεύτερο και τρίτο… χέρι, γιατί… προκύπτουν ζωντανοί οι αγέννητοι, και κλάφτα Χαράλαμπε! Εκτός και αν κάτι τέτοιο το διασφαλίζει η σοφία των ιατροφιλοσόφων…
Οπότε, η σύσταση για «τη σωστή κατεύθυνση, νομίζω, τη μελλοντική έρευνα…» μέσω Ernest Munch, μάλλον «τζάμπα σύσταση» αποτελεί, διότι «το ενδεχόμενο να χαρίζει ο Ρήγας στους φίλους του και από μία πρωτότυπη προσωπογραφία (ελαιογραφία ή κάτι σχετικό) αντί μιας χάρτινης εικόνας…» δεν υπάρχει ως τέτοιο ενδεχόμενο, και αποτελεί κατασκευή φαντασιόπληκτων ιστορούντων…
Δεν ήταν ο επαναστάτης Ρήγας ναρκισσιστής και δημοσιοσχεσίτης… για να σκορπίζει δεξιά και αριστερά στους φίλους του «…και από μία πρωτότυπη προσωπογραφία (ελαιογραφία ή κάτι σχετικό) αντί μιας χάρτινης εικόνας…».
_____________________________________
1 Για να διαπιστωθεί το… μέγεθος των ανυπόστατων, που κομίζονται από τους «επαγγελματίες ρηγολόγους», καταθέτω δείγμα της γραφής τους, ώστε να μην αφεθεί κανένα περιθώριο αμφιβολιών, για τον τρόπο με τον οποίο ιστορούν τα… ανιστόρητα!
«…εκτός από την αναφορά των εγγράφων Λεγράνδ, ότι ο Ρήγας κατά τη μετάβασή του στην σκλαβωμένη Ελλάδα, όταν είχε αποφασίσει να κατέλθει στην σκλαβωμένη Ελλάδα, στα πράγμαά του κατά τη σύλληψή του στην Τεργέστη είχε και την μικρή εικόνα της προσωπογραφίας του, και μια άλλη μεταγενέστερη σχετική μαρτυρία την οποία έφερε στο φως ο Νέστωρ Καμαριανός.* Συγκεκριμένα ο Ernst Munch,** καθηγητής του Πανεπιστημίου του Freibourg, ο οποίος γνώριζε τον Ρήγα, σημειώνει στο βιβλίο του, το οποίο εξέδωσε το 1823, ότι ο Ρήγας του είχε προσφέρει τη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος καθώς και μία προσωπογραφία του, «την εικόνα του». Δηλαδή «κυκλοφορούσαν» τότε τυπωμένες χαλκογραφίες με την προσωπογραφία του Ρήγα.» Υπάρχουν βέβαια και οι σχετικές παραπομπές, για να… δέσει η σάλτσα! α) «* Νέστωρ Καμαριανός, Ρήγας Βελεστινλής, Συμπληρώσεις και διορθώσεις, για τη ζωή και το έργο του, Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Αθαν. Ε. Καραθανάσης, έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 199, σελ. 21, “…κατέχει ακόμη από αυτόν [τον Ρήγα] την εικόνα του και ένα από τους χάρτες της Ελλάδος”.» β) «Ernst Munch, Die Heerzug des christlichen Europas wider die Osmanem, und die Versuche der Griechen zur Freiheit, Βασιλεία, τόμ. 3, σελ. 216, (βλ. σχετικό αντίτυπο στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, αρ. ΙΣΤ. 3445).»
Τέλειο! Παραπομπές και επιστημοσύνη (και για αξιοπιστία, να και η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος!), αλλά τα κομιζόμενα εδώ ντοκουμέντα είναι εύγλωττα και αμείλικτα και τους διαψεύδουν πανηγυρικά και παταγωδώς. Δηλαδή, «ο Ρήγας του είχε προσφέρει τη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος καθώς και μία προσωπογραφία του», του Ernst Munch, κατά ποίον τρόπο αλήθεια; Πού τον συνάντησε; Στην κοιλιά της μάνας του;… Καημένε Ρήγα τι τραβάς;!… Αφήνω την επιστήμη…
_____________________________________
O Γιώργης Έξαρχος γεννήθηκε στο Kαλοχώρι Λάρισας το 1952. Eίναι απόφοιτος του εξατάξιου Γυμνασίου Συκουρίου (1970), πτυχιούχος του Oικονομικού Tμήματος της AΣOEE (1975), διδάκτορας οικονομικών επιστημών της Academia de Studii Economice (ASE) Βουκουρεστίου (1980), συνταξιούχος καθηγητής Α.Ε.Ι. (του νυν Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος, 2013).
Ασχολείται με τη λογοτεχνία και τη δημιουργική γραφή από τα εφηβικά του χρόνια. Το πρώτο του βιβλίο κυκλοφόρησε το 1985 και έχει εκδώσει μέχρι σήμερα πάνω από εξήντα πέντε βιβλία (ποίηση, παραμύθια, παιδική λογοτεχνία, λαογραφία, εθνολογικές και ιστορικές μελέτες, ανθρωπολογικές έρευνες, οικονομικές πραγματείες, μεταφράσεις κ.ά.).
Συνεργάστηκε με τα περιοδικά: Αγωνιστής, Ντέφι, Ρίγα, Tαξιδιώτες, Σχεδία, Ρομάντσο, Ιχνευτής, Διαβάζω, Στιγμές, Σχολιαστής, Φωτογράφος, Έψιλον, Λαϊκό Τραγούδι, Έρευνα, Οικονομική Επιθεώρηση, Τουριστικά Θέματα, Επτά Ημέρες κ.ά., επίσης με το Β΄, Γ΄ και Δ΄ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ ΑΕ (1986-1991) ως παραγωγός εθνολογικών, οικολογικών, μουσικών και πολιτιστικών εκπομπών, καθώς και με τις αθηναϊκές εφημερίδες: Εξόρμηση, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Ελευθεροτυπία, Πρώτη, Καθημερινή, Αυγή, Ναυτεμπορική, Mακεδονία της Θεσσαλονίκης, Πανευβοϊκόν Βήμα Χαλκίδας, Ελευθερία Λάρισας, Ελευθερία Σερρών κ.ά., ως εξωτερικός συνεργάτης. Υπήρξε επιστημονικός υπεύθυνος και σεναριογράφος του ντοκιμαντέρ Ντούκα ’ν Κάλι – Καθ’ Oδόν (1987), παραγωγής του Yπουργείου Πολιτισμού, και σε κείμενό του βασίστηκε το ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ για τη ζωή του λαϊκού κλαριντζή Βάιου Μαλλιάρα (1989). Το βιβλίο του Αδελφοί Μανάκια (Γαβριηλίδης 1991) αποτέλεσε το έναυσμα για τη διαμόρφωση του σεναρίου της βραβευμένης στο Φεστιβάλ Kαννών ταινίας Tο βλέμμα του Oδυσσέα, του σκηνο-θέτη Θεόδωρου Aγγελόπουλου.
Έλαβε μέρος ως εισηγητής ή σύνεδρος σε πολλά επιστημονικά διεθνή και εθνικά συνέδρια εντός και εκτός Ελλάδας και υπήρξε μέλος επιστημονικών επιτροπών «ανωνύμων κριτών» επιστημονικών περιοδικών.
Διετέλεσε σύμβουλος ή συνεργάτης ή επιστημονικό προσωπικό της πολιτικής ηγεσίας των Yπουργείων: YBET (1982), YXOΠ (1982-1984), Bιομηχανίας (1986-1987), Γεωργίας (1995-2000) και YΠEXΩΔE (2000-2003). Δίδαξε ως έκτακτος καθηγητής οικονομικών μαθημάτων στο TEI Xαλκίδας (1991-1994), ως επιστημονικός συνεργάτης στο Α-ΤΕΙ Κρήτης (2003-2006) και ως τακτικός επίκουρος καθηγητής στο AEI Σερρών (11/2006-11/2013).
Τουρκιστί κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του: Yorgis Eksarhos, S.E.L.A.N.A., Şimdiki Mücadelemiz Bütün Bunlar İçindir, Istos Yayin, Istanbul, 2013.
Σε μετάφραση και στίχους τραγουδιών του και σε σκηνοθεσία Ανδρομάχης Μοντζολή, τον χειμώνα του 2015-2016, στο Θέατρο «Τζένη Καρέζη» (Αθήνα) παίχτηκε ο Πλούτος του Αριστοφάνη: Μουσικοθεατρική παράσταση για όλη την οικογένεια. Μουσική και τραγούδια: Δημήτρης Παπαδημητρίου. Στις 24 Σεπτεμβρίου 2018 παίχτηκε στο Ηρώδειο – Αθήνα, το «Έρωτες και Θρήνοι Γυναικών», από τις τραγωδίες του Ευριπίδη, σε μετάφρασή του και σε σκηνοθεσία Πάνου Αγγελόπουλου, με σπουδαίες ελληνίδες ηθοποιούς – ερμηνεύτριες και μουσική Δημήτρη Παπαδημητρίου.
Από το 2008 κατοικοεδρεύει και ζει στη Θεσσαλονίκη.
Ηλεκτρονική διεύθυνση: [email protected]