- ΛΟΥΗΣ Γ. ΣΕΡΕΜΕΤΗΣ
Αν υπήρχε στη ζωή ο παππούς και έβλεπε τέλη Νοέμβρη να μαζεύουμε ελιές με το κοντομάνικο και να ψάχνουμε ίσκιο για τον καφέ, θα μίλαγε για «αφύσικα πράματα», όπως έλεγε όταν ο καιρός δεν συμβάδιζε με την εποχή, ακόμα και αν του ήταν άγνωστη η κλιματική αλλαγή! Πολλές φορές έλεγε την παροιμία, «ο χειμώνας αν δεν πιάσει, κι ο χιονιάς αν δεν πλακώσει, ούτε λάδι, ούτε στάρι, ούτε ανθούς η γης θα δώσει»! Ήθελε έναν χειμώνα κανονικό και φυσιολογικό, με τις βροχές του, με τα χιόνια του, με τα κρύα του, για να γεμίσουν τα ντεπόζιτα με λάδι, τα κασόνια με στάρι, τα δέντρα να ανθίσουν και να καρπίσουν, και για να πίνει νερό το καλοκαίρι ο κόσμος, τα ζωντανά τους, και να ποτίζουν τα μποστάνια τους! Όμως ξόρκιζε τη βαρυχειμωνιά με τις ζημιές στις καλλιέργειες και στα ζωντανά, αλλά έκανε έγκαιρα ό,τι περνούσε από το χέρι του για να προφυλαχτεί η οικογένεια και οι περιουσία, κάνοντας και τον σταυρό του κάθε βράδυ στο εικόνισμα, όπως κάνουμε σήμερα περιμένοντας τα πάντα από τον Θεό!
Από μέρες οι μετεωρολόγοι μιλάνε για επιδείνωση του καιρού με βροχές, χιόνια, βουτιά του υδραργύρου, βοριάδες παγερούς και θυελλώδεις, για «πολικό ψύχος», και άλλοι για «Σκανδιναβικό», ένα δελτίο καιρού που τρομάζει. Όταν δεν υπήρχαν τηλεοράσεις, κανάλια και μετεωρολογικές ιστοσελίδες για μακροχρόνιες προβλέψεις, οι αγρότες έκαναν κοντινές προβλέψεις βασιζόμενοι στις δικές τους παρατηρήσεις! Παρακολουθώντας και ερμηνεύοντας τα «μερομήνια» την πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου, σημείωναν στο «καρνέ» τους τις παρατηρήσεις τους για τον καιρό για κάθε μήνα, στο πίσω μέρος του ημερολόγιου του τοίχου, δίπλα από τις άλλες πολύτιμες σημειώσεις τους με τις ημερομηνίες για το πότε έβαλαν τα αυγά στην κλώσα, πότε μαρκαλήθηκαν οι γίδες, πότε «πήρε η γελάδα»! Και οι ίδιοι καταλάβαιναν την αλλαγή του καιρού όταν ξαφνικά πόναγαν παλιά σπασίματα και τραυματισμοί, τομές εγχειρήσεων, η μέση, οι αρθρώσεις, τα «ρεγματικά και τα αθλητικά» όπως λέγανε τους ρευματισμούς και τα αρθριτικά, αφού τα θεωρούσαν ασφαλή σημάδια σημαντικής αλλαγής του καιρού με κρύο και υγρασία.
Και η συμπεριφορά των ζώων ήταν γι αυτούς άλλος ένας ασφαλής τρόπος πρόγνωσης! Λέγανε πως «αν η γάτα στα καλά καθούμενα νίβεται, χαλάει ο καιρός»! «Όταν το σκυλί ψάχνει ζεστό μέρος και κουλουριάζεται, από τη μεριά που κοιτάει θα έρθει η βαρυχειμωνιά»! Για τα καβούρια λέγανε πως όταν διαισθάνονται ότι θα έρθει πλημμύρα εγκαταλείπουν τις φωλιές τους από τα ποτάμια όπου ζουν, και βγαίνουν στα χωράφια και τις πλαγιές των γύρω λόφων πριν τα παρασύρει το πλημυρισμένο ρέμα με τη δυνατή ορμή του. Όταν βρίσκανε καβούρια στα χωράφια τα μάζευαν και έφτιαχναν μια ζεστή καβουρόσουπα, που ήταν ό,τι έπρεπε για τη χειμωνιάτικη βραδιά! Τα βατράχια πάλι όταν σκούζουν ομαδικά στις μισοξεραμένες λίμνες, προβλέπουν νεροποντή.
«Όταν θα φύγει ο κόρακας, το χιόνι θα μας κλείσει, και η γιαγιά στο τζάκι μας τη ρόκα θα γεμίσει», έλεγε η γιαγιά όταν έβλεπε τα κοράκια να μαζεύονται πολλά και να κάνουν κύκλους σε χαμηλό ύψος για να κατέβουν σε μέρη που δεν χιονίζει για να έχουν τροφή. Οι τσίχλες, οι μπεκάτσες, τα ψαρούνια που έρχονται σαν σμήνη, οι σουσουράδες και άλλα πουλιά, καταλαβαίνουν την κακοκαιρία, φεύγουν από τα ορεινά μέρη κατεβαίνοντας προς στον κάμπο. Ένα ασπρόμαυρο γεράκι, η «σπαζογερακίνα», όταν παρουσιαζόταν, ακολουθούσε βαρυχειμωνιά. Ένα πουλάκι «μετεωρολόγος», μικρότερο από τον σπουργίτη, ο γνωστός σπίνος που ακολουθούσε τους ζευγάδες στο όργωμα αφού έβρισκε εύκολα σπόρους, έντομα, και σκουλήκια, όταν σταματούσε την ημέρα τη γλυκιά λαλιά του προμηνυόταν κακοκαιρία. Τα χελιδόνια όταν πετάγανε ξυστά στο έδαφος ερχόταν μπόρα, και αν ο κόκορας λαλούσε μετά το ηλιοβασίλεμα, άλλαζε ο καιρός!
Απαρατήρητα δεν έμεναν και τα σημάδια του ουρανού, το χρώμα του, τα άστρα, ο ήλιος, το φεγγάρι, το σύννεφο, από που θα συννεφιάσει, από πού θα φυσήξει, από πού θα αστράψει, για να ξέρει «τι καιρός θα φυσήξει» για να φυλαχτούν! Τα χρώματα που παίρνει ο ουρανός συνδέθηκαν από τους παλαιούς με την πρόγνωση του καιρού. Αν ήταν κόκκινη η δύση του ήλιου, έλεγαν ότι την επόμενη μέρα θα έχει δυνατό αέρα. Όταν έβλεπαν το πρωί να κοκκινίζει ο ουρανός με την ανατολή του ήλιου, έλεγαν ότι η μέρα θα είναι βροχερή. Όταν ο ουρανός ήταν κόκκινος πριν ανατείλει ο ήλιος και το χρώμα του χανόταν μετά την ανατολή, έλεγαν ότι ήταν σημάδι βροχής. Αν ο ήλιος στην ανατολή του ήταν λαμπρός, σήμαινε ότι ξημερώνει ωραία μέρα. Αν όμως ήταν άσπρος και δεν έλαμπε, ο καιρός θα είναι βροχερός και σκοτεινός. «Άσπρος ήλιος, μαύρη μέρα» λέγανε!
Τέλος, όταν ο ήλιος έκαιγε πολύ και η ατμόσφαιρα ήταν υγρή και αποπνικτική, έλεγαν ότι ο καιρός είναι της βροχής. Οι ψαράδες λέγανε, «όρθιο φεγγάρι, ξαπλωτός ο καραβοκύρης, γυρτό φεγγάρι όρθιος καραβοκύρης», δηλαδή όρθιο φεγγάρι, καλοκαιρία και ήσυχος ο καπετάνιος, γυρτό, κακοκαιρία και σε εγρήγορση ο καπετάνιος. Αν γύρω από το φεγγάρι έχουμε κάτι σαν αλώνι, και γύρω – γύρω εξωτερικά άλλα δυο μεγαλύτερα, θα έχουμε πολλή βροχή. «Κύκλο έχει το φεγγάρι, για βροχή και ανεμοζάλη». «Του ήλιου ο κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος»!
«Σαν αστράφτει στο Λιοντάρι, βάλε γέρο δυναμάρι, σαν αστράφτει στην Κουρκούλα, βάλε γέρο την κατσούλα»! Έτσι ακριβώς μας το έλεγε ένας γεροσυμπέθερος από το Γεράκι, και τα παιδιά μας τον άκουγαν με ανοιχτό το στόμα! Άμα άστραφτε από το «Λιοντάρι» Αρκαδίας, τότε η κακοκαιρία ήταν δυνατή και θα έπεφτε πάνω μας, οπότε θα έπρεπε να ετοιμαστούν πριν κατηφορίσει βάζοντας και ένα γερό αντιστήριγμα στην πόρτα του σπιτιού, ένα στυλιάρι από αγριλιά, το «δυναμάρι», για να μην την γκρεμίσει ο δυνατός βοριάς! Αν άστραφτε από την «Κουρκούλα» του Πάρνωνα, ο καιρός γύριζε σε χιονιά, φύσαγε πολύ, και ο γέρος φόραγε την «κατσούλα», ένα χοντρό μάλλινο σκουφί! Αν στην κορυφή της «Κουρκούλας» καθόταν ένα σύννεφο σαν καπελάκι, θα ερχόταν βροχή.
Τον Ταΰγετο τον είχαν πάρει με καλό μάτι, τον έλεγαν «σερνικό βουνό» και «λεβέντη», αφού όταν χιόνιζε δεν μας επηρέαζε πολύ το κρύο. Όμως όταν χιόνιζε η «Τσακωνιά», λέγανε «χιόνισε η τσακανιάρα», και όταν κατέβαινε το χιόνι πιο χαμηλά προς την «Κουρκούλα», τότε έκανε ψόφο! Ήθελαν να κάνει και κρύο, αλλά να μην χιονίσει η «Τσακωνιά» και κάνει ζημιά ο πάγος στις καλλιέργειες. Μια βραδιά που χιόνιζε η «Τσακωνιά και έκανε «φαρμάκι», ο μπάρμπα Μήτσος ο δικηγόρος μπήκε ξεπαγιασμένος στο καφενείο όπου ήταν όλοι μαζεμένοι γύρω από την ξυλόσομπα με τον άμμο επάνω και χολογιούντανε ότι θα κάνει ζημιές ο παγετός άμα ξαστερώσει. Καβάλησε τη σόμπα να ζεσταθεί και λέει στον καφετζή, «ρίξε ρε Γιάννη κανά κούτσουρο στη σόμπα, απόψε ψοφάει σκυλί, χιονίζει το «αρχιδοβούνι»!
Τα βράδια που έκανε βαρυχειμωνιά μαζευόντουσαν πότε στο ένα σπίτι και πότε στο άλλο οι κοντινοί συγγενείς και οι γείτονες, ρούγευαν γύρω από το τζάκι, έψηναν κάστανα και θυμούνταν τα παλιά. Στο σπίτι μας τα βράδια παρέα μαζί με τους μεγαλύτερους είχαμε το «ράδιο» πάνω στο τζάκι, το Phillips με την εξωτερική κεραία απλωμένη από στύλο σε στύλο σαν λιάστρα, και με τη μεγάλη μπαταρία «Berec»! Ήταν για πολλά χρόνια το μοναδικό μέσο ενημέρωσης για το σπίτι μας εκτός από τις εφημερίδες. Μεγάλο ράδιο, φιγουρίνι, το είχαμε αγοράσει με δόσεις από τον Χρηστίδη, Σπαρτιάτη έμπορο που γυρνούσε στα χωριά πουλώντας ρολόγια, ραδιόφωνα, κασετόφωνα, και πικάπ! Για εμάς τα παιδιά ραδιόφωνο σήμαινε τραγούδια, θέατρο, διδακτικές ιστορίες, και του κόσμου τα παράξενα.
Οι μεγαλύτεροι ενδιαφέρονταν περισσότερο για τα νέα και τον καιρό, οπότε όταν έφτανε η ώρα για αυτά εμείς μεριάζαμε από το ράδιο. Θυμόμαστε σαν τώρα όταν ερχόταν η ώρα τα βράδια στην περίοδο της χούντας, που οι μεγάλοι γύριζαν το κουμπί στα βραχέα να μάθουν νέα από το Λονδίνο και την Ελληνική υπηρεσία του BBC, ή από την Κολωνία της Γερμανίας και τη φωνή της Deutsche Welle [Ντόιτσε Βέλε]. Με χαμηλωμένη την ένταση «κόλλαγαν» τα αφτιά τους πάνω στο «θρυλικό ράδιο» να ακούσουν ειδήσεις, δηλώσεις πολιτικών εξόριστων, και σχόλια των συντακτών τους κόντρα στη λογοκρισία. Αξέχαστο το μουσικό σήμα των εκπομπών με το «εδώ Λονδίνο», ή «ακούτε τη Ντόιτσε Βέλε από την Κολωνία.
Στις ειδήσεις και στον καιρό, οι μικροί στεκόμαστε «κλαρίνο»! Τις βαριές κακοκαιρίες, τις θεομηνίες, τις θεωρούσαν θεϊκό σημάδι και λέγανε, «τι βλέπει ο Θεός; Παραλυσίες, εγκλήματα, ο κόσμος Τούρκεψε και δεν πάει στην εκκλησία, δεν νηστεύει, και τις Κυριακές και τις γιορτές πηγαίνουν για ελιές»! Οι Αθηναίοι που ερχόντουσαν με άδεια για τις ελιές τους, πήγαιναν για ελιές και την Κυριακή ή τη γιορτή, επειδή ήταν καλή μέρα. Αν έβρεχε την Δευτέρα, ή την επομένη της γιορτής και χανόταν η μέρα, τότε λέγανε «εμ βέβαια, πώς να κάνει καλά αφού χτες πήγανε οι μαγαρισμένοι»;
Μεγαλώσαμε με ακούσματα, αποκτήσαμε βιώματα, και μάθαμε όλα αυτά τα «παρατηρήματα» του καιρού από τους μεγαλύτερους, που ήταν αποτέλεσμα της δικής τους παρατήρησης και αγωνίας, καταστάλαγμα λαϊκής σοφίας. Ανεξάρτητα από την πίστη και τις συνήθειες του καθενός, προέχει η ασφάλεια αυτές τις πονηρές μέρες, και οι μετεωρολόγοι να πέσουν όξω! Εκείνο που λείπει στις μέρες μας, και κυρίως τις χειμωνιάτικες, είναι οι παρέες γύρω από τον «φόκο» όπως παλιά, με ιστορίες από τον παλιό καλό καιρό, και έχει ο Θεός για τις δουλειές! Υγεία και όλα θα γίνουν!
