Ο Άνθιμος Γαζής (γεννημένος ως Αναστάσιος Γκάζαλης, Μηλιές Πηλίου, Μάρτιος και από τους σημαντικότερους διαφωτιστές, που αγωνίστηκε για τη διάδοση των ευρωπαϊκών ιδεών στην Ελλάδα. Γεννήθηκε στις Μηλιές του Πηλίου από φτωχούς γονείς. Είχε συνολικά άλλα επτά αδέλφια. Ο πατέρας του Παναγιώτης πέθανε όταν ο Άνθιμος ήταν τριών ετών. Το κοσμικό του όνομα ήταν Αναστάσιος και το οικογενειακό του Γκάζαλης, που το μετέτρεψε σε Γαζής.
Σπούδασε στη γενέτειρά του, κοντά στον ιερομόναχο Άνθιμο Παπαπανταζή, στη Ζαγορά κοντά σε έναν εύπορο αλλά φιλάργυρο κληρικό και στην Κωνσταντινούπολη, όπου και χειροτονήθηκε αρχιμανδρίτης.
Ο ελληνορθόδοξος Ναός Αγίου Γεωργίου Βιέννης.
Το 1796 έγινε εφημέριος του ναού του Αγίου Γεωργίου της ελληνικής παροικίας στη Βιέννη της Αυστρίας. Από το 1799 έως το 1812 ανέπτυξε ιδιαίτερη συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα, εκδίδοντας έργα Ελλήνων ή ξένων συγγραφέων μεταφρασμένα από τον ίδιο. Ξεχωρίζουν τα δικά του έργα, όπως η πεντάτομη Ελληνική Βιβλιοθήκη (1807), η οποία περιλαμβάνει βιογραφίες αρχαίων συγγραφέων, και το τρίτομο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής (1809–1816). Το 1811, με υπόδειξη του Κοραή εξέδωσε στη Βιέννη το περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, το πιο αξιόλογο προεπαναστατικό έντυπο, όπου σχολίαζε ο ίδιος φιλολογικά γεγονότα και τη δημιουργία πνευματικών ευρωπαϊκών κινημάτων. Ο ίδιος είχε την επιμέλεια του περιοδικού έως το 1814. Το περιοδικό συνέχισε να κυκλοφορεί μέχρι το 1821.
Η χαρτογραφική του ενασχόληση ήταν πολύ αξιόλογη. Σημαντικότερο έργο του είναι ο Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, τον οποίο εξέδωσε στη Βιέννη το 1800, που θεωρείται μία νέα έκδοση της Χάρτας του Ρήγα. Μικρότερων διαστάσεων από αυτήν (102 Χ 104 εκ.), είναι σήμερα ένας από τους σπανιότερους ελληνικούς χάρτες, αφού σώζονται μόνο 6 αντίτυπά του στο εξωτερικό. Ένα από αυτά κοσμεί την Κεντρική Εθνική Βιβλιοθήκη της Ιταλίας στη Φλωρεντία. Ένας άλλος εξαιρετικά σπάνιος χάρτης του Γαζή (Άτλας περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας) αποκτήθηκε από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας.
Ο Γαζής πίστευε ότι μόνο με την πνευματική αφύπνιση των υποδούλων θα επιτυγχανόταν η Επανάσταση. Ως άνθρωπος πνευματικής αναζήτησης, ο Γαζής επιθυμούσε να αναπτυχθεί το επίπεδο του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα. Το 1814, σε συνεργασία με τον Καποδίστρια και άλλους σημαντικούς Έλληνες, ίδρυσε τη Φιλόμουσο Εταιρεία (Βιέννης), πολιτιστική οργάνωση, η οποία είχε ουσιαστικά πολιτική χροιά. Παράλληλα, ξεκίνησε την ανέγερση στην πατρίδα του προτύπου σχολείου, εστιασμένου στις φυσικές επιστήμες (βλ. Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών).
Το 1817 έφτασε μέχρι την Οδησσό, προκειμένου να συλλέξει συνδρομές για τη Σχολή. Εκεί τον βρήκε ο Σκουφάς και του πρότεινε να γίνει μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ο Γαζής δίστασε και έτσι επέστρεψε στις Μηλιές, όπου, μαζί με τον Γρηγόριο Κωνσταντά, οργάνωσε τη Σχολή. Εκεί τον συνάντησε ο Ξάνθος, ο οποίος κατάφερε να τον πείσει να μπει στην Εταιρεία. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους παράγοντές της, καθώς συνέβαλε στη μύηση νέων μελών και συνεννοήθηκε με ντόπιους οπλαρχηγούς, έτσι ώστε να προετοιμάσει την Επανάσταση. Υπήρξε ένα είδος συνδέσμου για τους Φιλικούς που βρίσκονταν στη Ρωσία και στη Μολδοβλαχία, και τους μυημένους στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.
Το Μάιο του 1821 κήρυξε την επανάσταση στη Θεσσαλία και τη Μαγνησία και έλαβε μέρος σε όλες τις μετέπειτα μάχες στην περιοχή. Στις 7 Μαΐου 1821 εξέδωσε τη διακήρυξή του με τίτλο «Προς τους λαούς της Ζαγοράς, των Φερών και της Αγυιάς». Μεταξύ των άλλων τονίζει τη σημασία του Ρήγα και της θυσίας του, ότι ο ίδιος ο Ρήγας προΐσταται στην επαναστατημένη Θεσσαλία και ο Θούριός του θα γίνει «εγερτήριον σάλπισμα». Συνιστά να συγκληθεί Συνέλευση με αντιπροσώπους από τις κοινότητες της Θετταλομαγνησίας με σκοπό να συντάξουν Σύνταγμα στα πρότυπα του δημοκρατικού συντάγματος του Ρήγα. Να συστήσουν τη Βουλή Θετταλομαγνησίας. Η Συνέλευση των επαναστατών προς τιμήν του Ρήγα συνεδρίασε στο Βελεστίνο στις 11 Μαΐου 1821 και η Συνέλευση ονομάστηκε «Βουλή Θετταλομαγνησίας». Πρόεδρος ήταν ο Άνθιμος Γαζής και γραμματέας ο Φίλιππος Ιωάννου, ο μετέπειτα καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επρόκειτο για εμβρυώδη τοπική κυβέρνηση που δεν πρόλαβε να λειτουργήσει λόγω της επιδρομής των Τούρκων. Η αφήγηση του Κορδάτου ότι εκεί ο Γαζής υπέβαλε σχέδιο πολιτεύματος “αντιγραφή του συντάγματος του Ρήγα” θεωρείται αποκύημα φαντασίας που δεν στηρίζεται σε καμμία ιστορική πηγή.
Μετά την αποτυχία της επανάστασης στη Θεσσαλία κατέφυγε στο Νότο και διορίσθηκε μέλος του Αρείου Πάγου. Συμμετείχε στις πρώτες εθνοσυνελεύσεις ως εκπρόσωπος της Θεσσαλίας (Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου, Β’ Εθνοσυνέλευση Άστρους και Γ’ Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας), αλλά ύστερα έγινε σχολάρχης στην Τήνο και τη Σύρο, όπου και πέθανε το 1828 σε ηλικία 70 ετών.
Εργογραφία
Εξώφυλλο του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος του 1818.
- Άτλας περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας, Βιέννη 1800
- Carte de la Grece ή Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, επιδιορθωθείς υπό Α.Γαζή, εκδοθείς παρά Φρανσουά Μύλλερ, Βιέννη 1800. Επανεκδόθηκε το 1810. (βλ. http://issuu.com/pinax.gazis/docs/gazis20100710versionb)
- Πίναξ Γεωγραφικός της Ευρώπης, 1801
- Πίναξ γεωγραφικός της Ασίας, 1802
- Πίναξ Καθολικός των δύο ημισφαιρίων, Βιέννη 1804, (Προσθήκη στο βιβλίο “Στοιχεία Γεωγραφίας” του Νικηφόρου Θεοτόκη, Βιέννη 1804.
- Η Ευρώπη δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου, τόμ. 1, Βενετία 1807
- Η Ελλάς δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου, τόμ. 2, Βενετία 1807
- Η Ασία δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου, τόμ. 3, Βενετία 1807
- Η Αμερική δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου, τόμ. 4, Βενετία 1807
- Η Αφρική δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου, τόμ. 4, Βενετία 1807
- Πίναξ χωρογραφικός της μεγάλης αρχισατραπίας Ικονίου…τύποις εκδοθείς..παρά του πρότερον εν εκείνη τη επαρχία αρχιερατεύσαντος…μητροπολίτου Αδριανουπόλεως κυρίου Κυρίλλου, επιστασία Ανθίμου Γαζή, Βιέννη 1812.
- Ασία δια την Ρουμουνίαν. (Βιέννη 1816). Προσθήκη στο βιβλίο του Δ.Φιλιππίδη, Γεωγραφικόν της Ρουμουνίας, 1816
- Ρουμουνία, Βιέννη 1816. Προσθήκη στο βιβλίο του Δ.Φιλιππίδη, Γεωγραφικόν της Ρουμουνίας, 1816.
- Άνθιμος Γαζής (1807). Βιβλιοθήκης Ελληνικής βιβλία δύο, Τόμος Α’ : Περιέχοντα κατά χρονικήν πρόοδον τας περί των εξόχων Ελλήνων Συγγραφέων βεβαιωτέρας ειδήσεις / Συνερανισθέντα εκ παλαιών και νεωτέρων Κριτικών, και εκδοθέντα υπό Ανθίμου Γαζή του Μηλιώτου (PDF). Εν Βενετία: Εκ της Τυπογραφίας Πάνου Θεοδοσίου του εξ Ιωαννίνων.
- Άνθιμος Γαζής (1807). Βιβλιοθήκης Ελληνικής βιβλία δύο, Τόμος Β’ : Περιέχοντα κατά χρονικήν πρόοδον τας περί των εξόχων Ελλήνων συγγραφέων βεβαιωτέρας ειδήσεις / Συνερανισθέντα εκ παλαιών και νεωτέρων Κριτικών, και εκδοθέντα υπό Ανθίμου Γαζή του Μηλιώτου. Εν Βενετία: Εκ της Τυπογραφίας Πάνου Θεοδοσίου του εξ Ιωαννίνων.
- Λεξικόν Ελληνικόν, Α΄ τόμος, Βενετία, 1809
- Λεξικόν Ελληνικόν, Β΄ τόμος, 1812
- Μαγνησία, [Βιέννη] 1805, επανέκδοση 1814
- Λεξικόν Ελληνικόν, Γ΄ τόμος, 1816
Επίσης, επιμελήθηκε την έκδοση των παρακάτω έργων:
- Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας του Άγγλου Βενιαμίν Μαρτίνου (Benjamin Martin, 1704-1782), Βιέννη 1799.
- Αδολεσχία Φιλόθεος του Ευγένιου Βούλγαρη, Βιέννη 1801
- Λογική του Κοντιγιάκ σε μετάφραση Δ.Φιλιππίδη, Βιέννη 1801
- Εγχειρίδιον συμβουλευτικόν περί φυλακής των πέντε αισθήσεων του Νικόδημου Αγιορείτου, Βιέννη 1801
- Χημική Φιλοσοφία του Φουρκρουά σε μετάφραση Ηλιάδη Θεοδόσιου, Βιέννη 1802
- Επιτομή Αστρονομίας του Λαλάνδ σε μετάφραση Δανιήλ Φιλιππίδη, Βιέννη 1802
- Σύνοψις των κωνικών τομών Γουίδωνος του Γρανδή σε μετάφραση του Γερμανού Σπαρμιώτη, Βιέννη 1802
- Ακολουθία των μαρτύρων Μανουήλ, Σαβέλ και Ισμαήλ του Μανουήλ Μάνου Βυζαντίου, Βιέννη 1803
- Αναλυτική πραγματεία των κωνικών τομών του Καϊλλέ σε μετάφραση Κωνσταντίνου Κούμα, Βιέννη 1803
- Στοιχεία Γεωγραφίας του Νικ. Θεοτόκη, Βιέννη, 1804, όπου πρόσθεσε και τον χάρτη “Πίναξ καθολικός των δύο ημισφαιρίων”.
- Ιστορία Καρόλου του ΙΒ΄ Βασιλέως της Σουηδίας του Βολταίρου σε μετάφραση του Κ.Τζιγαρά, Βιέννη 1806
- Γεωγραφία παλαιά και νέα του Μελετίου Μήτρου, Βενετία 1807.
Πηγές
- Β. Σκουβαράς και Κ. Μακρής, Αρχαιολογικός και ιστορικός οδηγός Θεσσαλίας. Εκδόσεις «Όμηρος», Βόλος 1999, σσ. 66–69.
- Φουρνάρος, Σωτήρης, Η πειραματική φιλοσοφία κατά τον Άνθιμο Γαζή. Ο ελληνισμός της Διασποράς και η νεοτερικότητα. εκδ. «Τραυλός», Αθήνα 2009
- Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Γνώσεις ανατομίας και φυσιολογίας του Θεσσαλού Διδασκάλου του Γένους Ανθίμου Γαζή, έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1993.
- Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Περί Ανθίμου Γαζή και ιατρού Αγγέλου Μελισσηνού», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 32 (1997), σελ. 167-171, και ανάτυπο Αθήνα 1998, όπου τεκμηριώνεται το έτος γεννήσεως του Ανθίμου Γαζή, το 1764, όπως ο ίδιος ο Γαζής αναγράφει στη χαλκογραφία του στο βιβλίο του Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών (Βιέννη 1799).
- Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Ανθίμου Γαζή (1764-1828). Παράρτημα: Η εργογραφία του», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 63, Λάρισα 2012.
- Δημήτριος Καραμπερόπουλος: Βουλή Θετταλομαγνησίας, Βελεστίνο 11 Μαίου 1821. Η ανέγερση του Μνημείου το 2000 και το γκρέμισμά του το 2008, έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2009.
- Δημήτριος Καραμπερόπουλος: «Χειρόγραφο Ημερολόγιο του Ανθίμου Γαζή των ετών 1802 και 1809», Λάρισα 2014 και στον τόμο ΕΥΚΡΑΤΟΝ, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης προς τιμήν του κ. Γεωργίου Αντωνακόπουλου, ομοτίμου καθηγητού της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Λάρισα 2014, σελ. 25-48.
- Τάσος Γριτσόπουλος: «Η Διαθήκη Άνθιμου Γαζή», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. ΙΕ΄, σελ. 351-355.
- Ιωάννης Χατζηφώτης: «Ο Άνθιμος Γαζής με τον φακό της Ιστορίας», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ. 56 (Φεβρουάριος 1973), σελ. 106-116
- Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από το 1453 ως το 1961, τόμος πρώτος, εκδ. «Επικαιρότητα», Αθήνα 1983
