- Ανδρέας Ν. Λύτρας
Έλαβα προφορικές ερωτήσεις, μετά τη δημοσίευση πρόσφατου άρθρου μου, στο timesnews.gr, περί της γνώμης μου για τις φοιτητικές κινητοποιήσεις (ιδίως για τη μορφή της κατάληψης των σχολών και των ακαδημαϊκών τμημάτων), διά των συλλόγων, πέραν της εκτίμησής μου για την ουσία των αιτημάτων τους. Σημειώνω, πως οποιαδήποτε ερώτηση δεν διατυπώθηκε γραπτώς. Φαντάζομαι, ότι η πνευματική κινητοποίηση των ερωτώντων προέρχεται από τις τοποθετήσεις, κορυφαίων κυβερνητικών παραγόντων, περί της ενδεχόμενης παράβασης του νόμου, όταν πραγματοποιούνται καταλήψεις, έστω μαζικές, των Δημόσιων Πανεπιστημίων. Λαμβάνω υπόψη μου, ότι ανακοινώθηκε μια σχετική διερεύνηση, από τη δικαιοσύνη.
Προβληματίστηκα, αρκετά, για τον τρόπο της απάντησής μου. Κατ’ αρχάς έχει ιδιαίτερη βαρύτητα η επισήμανση, πως η συμμετοχή στους φοιτητικούς συλλόγους και στις πρακτικές δράσης τους ανήκει στα πολιτικά δικαιώματα (άρθρα 11 και 12 του Συντάγματος) και είναι εθελοντική. Είναι δεδομένο, ότι η κατάληψη (έστω μαζική με αποφάσεις συλλόγων) είναι μια οριακή πρακτική, προκειμένου να γνωστοποιηθεί η ένταση της διαμαρτυρίας, ακόμη και αν οι φοιτητικοί σύλλογοι επέλεξαν με μεγάλες πλειοψηφίες (σε συνελεύσεις που ανήκουν στις πιο μαζικές, μετά από τη μεταπολίτευση) αυτή τη μορφή της κινητοποίησης. Προσωπικά, θα μπορούσα να προσχωρήσω σε μια ανάλογη μορφή εκδήλωσης της διαφωνίας για την εκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης, μόνο αν ανέκυπτε πολύ σπουδαίος λόγος, ο οποίος απειλεί είτε τη δημοκρατική νομιμότητα είτε τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα ή τις συνταγματικά κατοχυρωμένες ελευθερίες.
Με βάση την τελευταία θέση, είμαι υποχρεωμένος να εξετάσω πιο συγκεκριμένα τις απόψεις των φοιτητικών συλλόγων και τις μεθόδους δράσης τους. Έχω σταχυλογήσει τις αποφάσεις των συνελεύσεων και εκτιμώ, πως έχει νόημα να επισημανθούν ορισμένες θέσεις τους. Σύμφωνα με τις δηλώσεις και τις ανακοινώσεις τους, προασπίζονται τον δημόσιο χαρακτήρα των ελληνικών πανεπιστημίων, με τον τρόπο ακριβώς που κατοχυρώνεται από την παράγραφο 5 του άρθρου 16 του Συντάγματος. Διαβάζω πιο ειδικά τη διάταξη: «5. H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Τα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του Kράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους ….». Ιδιαίτερη αξία, για τη δική μας κριτική προσέγγιση, έχει και η απαγόρευση που περιλαμβάνεται στην παράγραφο 8 του προαναφερθέντος άρθρου: «H σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται». Επιπρόσθετα, αξιώνουν οι σπουδές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση να παρέχονται δωρεάν, κατ’ αντιστοιχίαν της παραγράφου 4 του ιδίου άρθρου: «4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια». Από τα παραπάνω, φρονώ πως οι αποφάσεις των συνελεύσεων και η οριακή μορφή των καταλήψεων έχουν πρόθεση να προασπιστούν, λέξη προς λέξη, τη νομιμότητα στην πιο θεμελιώδη εκδοχή της, δηλαδή τα ισχύοντα στο Σύνταγμα.
Από την άλλη πλευρά, τα μέλη της κυβέρνησης, με κάποια υπερβολική αυτοπεποίθηση, που ίσως απορρέει από την εκλογική νίκη, μετά από την πρόσφατη έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας, δήλωσαν με παράξενο τρόπο τους πολιτικούς σχεδιασμούς τους. Λίγες μέρες μετά τις εκλογές, ανακοινώθηκε (https://www.naftemporiki.gr/ society/1492436/idiotika-panepistimia-to-arthro-16-to-arthro-28-kai-ti-ischyei-ana-tin-e-e/) ότι είναι προτεραιότητα της κυβέρνησης η αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος (μπορεί να προταθεί, πέντε χρόνια, μετά την τελευταία αναθεώρηση του 2019). Εκ παραλλήλου, διατυπώνεται η πρόταση να θεσπιστούν τα μη-κρατικά πανεπιστήμια, με την αξιοποίηση του άρθρου 28 του Συντάγματος (περί Διεθνών Συμβάσεων – με μέγιστη αοριστία).
Η αναθεώρηση μπορεί να ξεκινήσει στο πλαίσιο της παρούσας Βουλής (η θητεία της Βουλής, με την παρούσα σύνθεση παύει τον Ιούνιο του 2027). Ολοκληρώνεται, ωστόσο, με την ψήφιση (εφόσον υπάρχουν οι συσχετισμοί και ψηφιστεί – στη συνολική διαδικασία προβλέπονται ειδικές πλειοψηφίες), από την επόμενη Βουλή. Επομένως, η προκείμενη ανακοίνωση, ενδεχομένως, επέχει θέση μιας έμμεσης προαναγγελίας της πρόωρης διάλυσης της παρούσας Βουλής. Μέχρι τότε, αναμφισβήτητα, το άρθρο 16 ρυθμίζει, με θεμελιώδη και αξεπέραστο τρόπο, την ανώτατη εκπαίδευση, στην ελληνική πολιτεία. Η πρόθεση θέσπισης μη-κρατικών πανεπιστημίων, με οποιαδήποτε (διά της αόριστης, μέχρι σήμερα, αναφοράς στο άρθρο 28) παράκαμψη των σημερινών προβλέψεων, μπορεί να εννοηθεί (είτε με την αυστηρή είτε ευρεία έννοια) από τους πολίτες γενικά και τους φοιτητές ειδικά, ως μια διάθεση παραβίασης του Συντάγματος, που μπορεί να γίνει πράξη, πριν αναθεωρηθεί το ειδικό άρθρο. Πώς λέγεται, άραγε, αυτή η πράξη εφόσον πραγματοποιηθεί;
Η προηγούμενη αίσθηση μπορεί να λάβει πρόσθετες επιβεβαιώσεις και από πιο πρόσφατες εκτιμήσεις κυβερνητικών στελεχών (π.χ. https://www.esos.gr/arthra/86290/k-pierrakakis-me-anagnosi-toy-arthroy-16-opos-i-epivoli-didaktron-se-eap-kai), πως και το ίδιο το άρθρο 16, μπορεί να τύχει ιδαίτερων και ελαστικών ερμηνειών, όπως συνέβη για άλλα διαφορετικής τάξης ζητήματα, στο παρελθόν (όπως η επιβολή διδάκτρων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και στα μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών). Τονίζουμε, εντούτοις, πως για τα συγκεκριμένα ζητήματα δεν υπήρχε ειδική και ρητή διατύπωση της διάταξης (το 1975, δεν υπήρχε στη χώρα Ανοικτή Ανώτατη Εκπαίδευση δεύτερης ευκαιρίας για ενηλίκους και οργανωμένες μεταπτυχιακές σπουδές δεύτερου κύκλου). Δεν υπήρχε, λοιπόν, ρύθμιση, επειδή δεν υπήρχαν και οι εγχώριες πραγματικότητες. Στα υπόλοιπα ζητήματα, όπως την υποχρέωση τα πανεπιστήμια να είναι δημόσια, την απαγόρευση των ιδιωτικών ανώτατων σχολών και την δωρεάν παροχή των προπτυχιακών σπουδών, οι ρυθμίσεις είναι ειδικές, ρητές και ανέκκλητες, μέχρι την αναθεώρησή τους, με την προβλεπόμενη διαδικασία (άρθρο 110 του Συντάγματος).
Υπό το φως των προηγούμενων παρατηρήσεων χωρούν δύο υποθέσεις εργασίας:
α) Αν οι δημοσιεύσεις για τις δηλώσεις των κυβερνητικών εκπροσώπων απεικονίζουν αυθεντικά τις απόψεις τους (εκτός και αν είναι προϊόν επιπολαιότητας), τότε μπορούν να κατανοηθούν από κάθε τρίτο, έστω με μια ακραία ερμηνεία, ως μια πρόσκληση για παραβίαση (διά της παράκαμψης ή διά της ιδιαίτερης εξήγησής τους που δεσμεύει μόνο τους ίδιους) της νομιμότητας, στην πιο θεμελιώδη εκδοχή της, πριν την αναθεώρηση. Σημειώνω, πως αναμφισβήτητα έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να δηλώνουν τις ιδεολογικές απόψεις τους ή τις πολιτικές θέσεις τους. Ελέγχεται, όμως, αν δύνανται, με τις επίσημες ιδιότητές τους, να φθείρουν συστηματικά τις ισχύουσες συνταγματικές διατάξεις.
β) Αν κατανοηθούν με τον προκείμενο τρόπο οι συγκεκριμένες δηλώσεις, είναι δυνατόν οι πολίτες, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται και οι φοιτητές/τήτριες, να θεωρήσουν ότι πρέπει προστατεύσουν την νομιμότητα, ίσως, με την εφαρμογή της ακροτελεύτιας διάταξης του ισχύοντος Συντάγματος. Στο άρθρο 120 σημειώνονται τα ακόλουθα: «….2. O σεβασμός στο Σύνταγμα και τους νόμους που συμφωνούν με αυτό και η αφοσίωση στην Πατρίδα και τη Δημοκρατία αποτελούν θεμελιώδη υποχρέωση όλων των Ελλήνων. 3. O σφετερισμός, με οποιονδήποτε τρόπο, της λαϊκής κυριαρχίας και των εξουσιών που απορρέουν από αυτή διώκεται μόλις αποκατασταθεί η νόμιμη εξουσία, οπότε αρχίζει και η παραγραφή του εγκλήματος. 4. H τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία».
Στο βαθμό που εκτιμηθεί πως έχουν υπόσταση αμφότερες οι υποθέσεις εργασίας, η επιλογή του μέσου της αντίδρασης είναι υποδεέστερης σημασίας από την ίδια την αναίρεση της νομιμότητας. Σκεφτείτε, ότι η αντίδραση απαντά στο σφετερισμό της λαϊκής κυριαρχίας και των εξουσιών. Αυτή η διάσταση, οφείλεται από όλους μας, να αντιμετωπιστεί με σοβαρό προβληματισμό, παρά τις όποιες επιφυλάξεις για τις οριακές πρακτικές και τις προσωπικές απόψεις ή τις προτεραιότητες, για τα ουσιαστικά ζητήματα. Κάθε πολίτης μπορεί να κάνει τις δικές του κρίσεις.
