- Γράφει η ΑΝΝΙΤΑ ΠΑΤΣΟΥΡΑΚΗ*
Μετά την κατάρρευση της Ρώμης, οι μόνες περιοχές που κατόρθωσαν να συνεχίσουν την πολιτιστική τους ανάπτυξη ήταν αυτές που υπάγονταν στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι «βάρβαροι» εκχριστιανίζονται και εγκαθίστανται μόνιμα στα εδάφη που αποτελούν σήμερα τα δυτικά ευρωπαϊκά κράτη, στρέφοντας το βλέμμα τους προς το Βυζάντιο. Για όλους αυτούς τους λαούς, η βυζαντινή τέχνη υπήρξε το ανυπέρβλητο πρότυπο.
Το Βυζάντιο υπήρξε θεοκρατικό κράτος και χρησιμοποίησε την τέχνη σαν ενδιάμεσο μεταξύ ουρανού και γης. Η τέχνη γίνεται ο υλικός φορέας του πνευματικού κόσμου.
Κατά τον 10ο -11ο αιώνα, ο χώρος του ιερού ταυτίζεται με τον αόρατο κόσμο και διαχωρίζεται από τον ορατό όπου βρίσκονται οι πιστοί. Στην αψίδα του ιερού εικονογραφείται η Παναγία ως μεσολαβητής ανάμεσα στο Θεό και στον άνθρωπο. Σύντομα θα καθιερωθεί το Δωδεκαόρτιο. Η τεχνική του ψηφιδωτού θα στολίζει το εσωτερικό των εκκλησιών και θα οδηγήσει στη δημιουργία των εικονογραφικών προγραμμάτων.
Το Μοναστήρι στο Δαφνί παραμένει το πιο διάσημο στην Ελλάδα, θέτοντας τη μεγαλειώδη ομορφιά μιας ουμανιστικής χριστιανικής τέχνης.
«Η Γέννηση» : Στο άνοιγμα της σπηλιάς, η Παρθένος με το Βρέφος βρίσκεται στην κατασκευασμένη φάτνη μαζί με δύο ζώα. Δεξιά, ο Ιωσήφ, πιο πάνω δύο βοσκοί και πάνω από τη σπηλιά τέσσερις άγγελοι.
Με ύφος ακαδημαϊκό, αυτή η σκηνή είναι αριστοκρατική, κλασική, με καλή σύνθεση και ευχάριστη. Ο Ιωσήφ τραβά την προσοχή μας. Είναι καθιστός, απομονωμένος, και σκεπτικός πάνω σε ένα λοφίσκο γεμάτο δέντρα και βράχους. Μια ακτίνα που πέφτει από τον ουρανό καθιστά ένα αισθητικό τόπο ανάμεσα στο ψηφιδωτό και την αρχιτεκτονική εσοχή. Οι χρωματισμοί σε υπέροχες ακριβείς αρμονίες, κυριαρχούν στο λευκό, γκρίζο, μπλε και πράσινο από την παρουσία φυσικών λεπτομερειών και γραφικών στοιχείων, όπως το τοπίο με τα ζώα.
Η σπουδαιότητα του ναού του Οσίου Λουκά οφείλεται στο ζωγραφικό του διάκοσμο, με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες.
Στον κυρίως ναό και το Ιερό βρίσκονται τα ψηφιδωτά με πέντε ευαγγελικές σκηνές.
«Η Γέννηση του Χριστού», στο ΝΑ ημιχώνιο, παρουσιάζει όλα τα πρόσωπα. Η Θεοτόκος, ο μικρός Χριστός στη φάτνη, τα δύο ζώα, δεξιά η σκηνή του λουτρού με τις δυο γυναίκες, τέσσερις ποιμένες με τα αιγοπρόβατα, οι δυο άγγελοι, ο Ιωσήφ στα αριστερά, οι μάγοι και οι άγγελοι ψηλά. Συμμετρική σκηνή με κίνηση και χρωματική αρμονία.
Μετά το πέρας της Μεσοβυζαντινής περιόδου, το 1204, οι εικόνες αποκτούν αφηγηματική διάσταση, γίνονται πολυπρόσωπες και διατηρούν πάντα τον εξωκοσμικό τους χαρακτήρα, αντιδρώντας στις δυτικές επιδράσεις που τείνουν προς την εκκοσμίκευση της θρησκευτικής τέχνης, χαρακτήρα που θα κρατήσουν και στην ώριμη περίοδο,1204-1453.
Φερέρ Μπάσα, «Η Προσκύνηση των Μάγων», 1346, Πεντράλμπες, Σάντα Μαρία, παρεκκλήσι του Αγίου Μιχαήλ.
Στις τοιχογραφίες του γυναικείου φραγκισκανικού μοναστηριού στο Πεντράλμπες, είναι εμφανής η βαθιά γνώση της ζωγραφικής της Τοσκάνης του 14ου αιώνα και ειδικότερα της Σιένας.
Ο 14ος αιώνας συμπίπτει με την Παλαιολόγεια Αναγέννηση. Πρόκειται για μια περίοδο έντονων πνευματικών, θρησκευτικών και ιδεολογικών ανακατατάξεων. Χαρακτηριστικό της εικονογραφίας αυτής της περιόδου είναι η απεικόνιση ζωγραφικών κύκλων, π.χ. η παιδική ηλικία του Ιησού. Η επινόηση της ζωγραφικής δημιουργίας του καβαλέτου, θα οδηγήσει στη γέννηση του αυτόνομου, ανεξάρτητου και εύκολα μεταφερόμενου έργου που θα υιοθετηθεί απ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης, θα σημάνει τη σταδιακή απομάκρυνση από τα βυζαντινά πρότυπα, την εισαγωγή νέων θεμάτων, την τροποποίηση των χριστιανικών τύπων που απελευθερώνονται από το στυλιζάρισμα με τη συμβολική ερμηνεία και αποδίδουν την ορατή πραγματικότητα με δραματική έκφραση.
Στην Ευρώπη κυριαρχεί ένα ενιαίο ενωτικό πνεύμα καθώς επίσης και κοινό χριστιανικό δόγμα που θα ευνοήσουν την εξάπλωση και διάδοση των ιδεών.
Η θεματολογία προοδευτικά αντικαθίσταται και αποκτά έναν ανθρωπομορφικό χαρακτήρα.
Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο, «Η Προσκύνηση των Μάγων», 1423, Ιταλία.
Ο ζωγράφος ενός τέμπλου (εικονοστάσι βωμού), χρησιμοποιούσε πολλές ιδέες. Τα πλήθη προσέρχονται σαν σε πομπή μέσα από τα τοξωτά πλαίσια στο πρώτο επίπεδο της σκηνής. Τα χρώματα των ρούχων, μπλε και κόκκινα, σκορπίζονται μέσα στην εικόνα. Το τέμπλο είναι επίπεδο και δισδιάστατο, με μίμηση της τρισδιάστατης απόδοσης. Η κύρια σκηνή καλύπτει το μεγαλύτερο χώρο και κάτω από αυτή τοποθετούνται οι σκηνές από την παιδική ηλικία του Χριστού.
Στα τέλη του 14ου αιώνα, η ζωγραφική αρχίζει να γίνεται πιο τολμηρή.
Στη Βενετία του 15ου αιώνα υπήρχαν πλήθος φορητών εικόνων που προέρχονταν από ακμάζοντα εργαστήρια του Ηρακλείου και άλλων κρητικών πόλεων. Η βυζαντινή επίδραση ωστόσο στην εξέλιξη της δυτικής ζωγραφικής έχει πάψει εδώ και καιρό να είναι κυρίαρχη. Εγκαταλείπεται η maniera greca, η τεχνοτροπία των βυζαντινών καλλιτεχνών, για την εκκοσμίκευση της ζωγραφικής και τίθενται οι βάσεις για την ανάπτυξη της νεότερης δυτικής τέχνης. Επί αιώνες ωστόσο, οι καλλιτεχνικές αντιλήψεις των Βυζαντινών κυριαρχούσαν και στη Δύση.
Κατά τον 15-16ο αιώνα στη Γερμανική τέχνη επικρατεί η Γοτθική παράδοση, με εξπρεσιονισμό, οξείες γωνίες, υποβολή και ένταση φαντασίας.
Άλμπρεχτ Ντύρερ, (1471-1528), «Η λατρεία των Μάγων», Γερμανία. Είναι το έργο που αποτελεί το αποκορύφωμα των ερευνών του. Πιστός στη γερμανική παράδοση, διατηρεί προσωπικό ύφος με έμφαση στις λεπτομέρειες.
Χρησιμοποιεί την προοπτική, την κυριαρχία των αναλογιών και προσαρμόζει τέλεια τα πρόσωπα στο ντεκόρ. Η Μαρία παρουσιάζει το παιδί της στον Μελχιόρ, που το παρατηρεί με προσοχή, να παίζει με το καλάθι που του προσέφερε. Ο Ντύρερ αυτοπαρουσιάζεται με το πρόσωπο του Γκασπάρ, με τις ξανθιές μπούκλες και τα αμυγδαλωτά μάτια. Τα υπέροχα κουτιά που προσφέρουν οι Μάγοι είναι εμπνευσμένα από την τέχνη της χρυσοχοΐας της Νυρεμβέργης. Έργο αποδοσμένο με μοναδική εμμονή στον βόρειο ρεαλισμό, σύμφωνα με τις παλιές παραδόσεις, όπως το γαϊδουράκι που δείχνει τα δόντια του.
Γκέερτγκεν τοτ Σιντ Γιανς, «Η Γέννηση», 1490 περίπου, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη.
Το Βρέφος στη φάτνη εκπέμπει ακτίνες φωτός που αντανακλώνται στο πρόσωπο της Παναγίας, στους έκπληκτους μικρούς αγγέλους, αλλά και στο γαϊδουράκι και το βόδι.
Παρά τις μικρές διαστάσεις των έργων του, ο Γκέερτγκεν αναζητά νότες καθαρής ποιητικής έκφρασης ιδίως στα μαγικά εφέ του φωτισμού και σύμφωνα με τις ολλανδικές αναζητήσεις.
Λεονάρντο Ντα Βίντσι, «Προσκύνημα των Μάγων», 1481, Φλωρεντία, Ουφίτσι.
Το προσκύνημα των Μάγων αποτελεί ένα από τα αγαπημένα θέματα της φλωρεντινής ζωγραφικής. Ο Λεονάρντο εισάγει μια σειρά τολμηρών εικονογραφικών καινοτομιών, οι Μάγοι δεν είναι απόλυτα αναγνωρίσιμοι, σ’ ένα θέμα με μεγάλη επιτυχία.
Ο πίνακας έμεινε ανολοκλήρωτος έτσι ώστε να θεωρείται κάτι περισσότερο από ένα μεγάλο προπαρασκευαστικό σχέδιο. Ο Λεονάρντο άρχισε να τον φιλοτεχνεί για μια μικρή εκκλησία κοντά στις πύλες της Φλωρεντίας, ενώ οι άλλοι σύγχρονοί του καλλιτέχνες βρίσκονταν στη Ρώμη για τις τοιχογραφίες της Καπέλα Σιξτίνα.
Η Παναγία καταλαμβάνει σαφώς το κέντρο της σύνθεσης αλλά η καινοτομία που προτείνει ο Ντα Βίντσι είναι η έντονη κινητικότητα των μορφών, τόσο στις εκφράσεις όσο και στις χειρονομίες. Το φόντο είναι δουλεμένο λεπτομερώς, παρουσιάζοντας την πολύπλοκη αρχιτεκτονική δομή των ερειπίων ή υπό κατασκευή και τη δραματική συμπλοκή των ιππέων.
Τον 16ο αιώνα, η Αναγέννηση βρίσκεται στο απόγειό της.
Σάντρο Μποτιτσέλι, Ιταλία, «Μυστική Γέννηση», 1501, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη.
Ο πίνακας, τελευταία σημαντική δημιουργία του δημιουργού, χαρακτηρίζεται από ένα αίσθημα συγκίνησης και ανησυχίας.
Στο πάνω μέρος του πίνακα εμφανίζεται ένας μοναδικός κυκλικός χορός αγγέλων που κυματίζουν στον αέρα κάτω από τον χρυσό ουρανό. Η επιμήκης γραφή στα αρχαία ελληνικά αναφέρεται στο τέλος της περιόδου που αναστάτωσε την πολιτική και πνευματική ζωή της Φλωρεντίας, κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας του 15ου αιώνα, ανάμεσα στο θάνατο του Λαυρέντιου των Μεδίκων και την έλευση του Σαβοναρόλα.
Στο κάτω μέρος, τρεις άγγελοι με τα παραδοσιακά χρώματα των θεολογικών αρετών (Πίστη, Ελπίδα, Χάρη), αγκαλιάζουν με πάθος τρία πρόσωπα, συμβολίζοντας την ανακτημένη αρμονία.
Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα όλοι σχεδόν οι καλλιτέχνες στην Ιταλία, Γαλλία, νότια Γερμανία ασχολούνται με τη ζωγραφική θρησκευτικών θεμάτων. Με ανάλαφρη διάθεση και μυστικιστική τάση προσεγγίζουν το θρησκευτικό συναίσθημα συχνά με διακοσμητική απόδοση.
Στην Ευρώπη του 17ου αιώνα επικρατούν μεγάλες αναταραχές. Ο Τριακονταετής πόλεμος (1618-48) ερήμωσε τη Γερμανία και κατέλυσε ουσιαστικά την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ισπανία παρακμάζει και η Ολλανδία γίνεται ένα ενισχυμένο και ακμαίο κράτος, όπου η επιβολή του Προτεσταντισμού, θα απορρίψουν την υπάρχουσα εικαστική έκφραση, καταργώντας τα θρησκευτικά και μυθολογικά θέματα. Η γαλλική μοναρχία γνωρίζει περίοδο θριάμβου και δόξας και η κεντρική εξουσία περνά στα χέρια ισχυρών ηγεμόνων. Οι χριστιανικές ιδέες αλλάζουν με την προσπάθεια της ανάκτησης κύρους και επιβολής της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας από την Μεταρρύθμιση. Οι παραγγελίες των θρησκευτικών ζωγραφικών θεμάτων διακόπτονται και η Ρώμη γίνεται και πάλι το κέντρο νέων ιδεών.
__________________________
- Η Αννίτα Πατσουράκη γεννήθηκε στο Μεσολόγγι. Σπούδασε Ιστορία της Τέχνης & Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Paris I Pantheon – SORBONNE. Έχει επιμεληθεί και διοργανώσει 85 εικαστικές εκθέσεις και εκδηλώσεις, ατομικές και ομαδικές, συνοδευτικά με κείμενα παρουσίασης και κριτικής, σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους. Έχει δημοσιεύσει 130 κείμενα τέχνης, κριτικές αναλύσεις για το εικαστικό έργο καλλιτεχνών, άρθρα για θέματα πολιτισμού και επετειακά αφιερώματα, σε έντυπα τέχνης, εικαστικούς καταλόγους, ημερολόγια, λευκώματα, εφημερίδες και περιοδικά, στην Ελλάδα, στη Γαλλία και στις ΗΠΑ. Τιμήθηκε με 9 Βραβεία από πολιτιστικούς και λοινωνικούς φορείς για την προσφορά της.
- Το κείμενο αντλήθηκε από το 3ο τεύχος του διαδικτυακού περιοδικού προβληματισμού και γενικής παιδείας ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
