Από τις Εκδόσεις Τόπος κυκλοφόρησε η συλλογή «Καρλ Μαρξ. Για τον καπιταλισμό». Περιλαμβάνει επιλεγμένα κείμενα από τα κλασικά οικονομικά έργα του Μαρξ και ένα εκτενές εισαγωγικό δοκίμιο του Χρήστου Κεφαλή. Ακολουθούν μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα κείμενα του Μαρξ.
Καρλ Μαρξ. Για τον Καπιταλισμό
Μετάφραση – εισαγωγικό δοκίμιο: Χρήστος Κεφαλής
Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2024, σελ. 448, 20 €
Η βαθιά κρίση του καπιταλισμού, οι πόλεμοι, οι απειλές και οι καταστροφές της εποχής μας, από την κλιματική αλλαγή ως τη μαζική μετανάστευση και την άνοδο του φασισμού, επαναφέρουν επίμονα τον Μαρξ στο κέντρο της επικαιρότητας. Το Κεφάλαιο και τα άλλα μεγάλα οικονομικά έργα του συζητούνται ευρέως και αναγνωρίζεται καθολικά η αξία τους. Οι βαθιές αναλύσεις τους των νόμων του καπιταλισμού δίνουν και σήμερα πολύτιμα εργαλεία όχι μόνο για τη γνώση αλλά και για την αλλαγή του κόσμου.
Η παρούσα συλλογή περιλαμβάνει μερικά από τα πιο σημαντικά κείμενα του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Πραγματεύονται την εκμετάλλευση και τις κρίσεις, την ανεργία, το τραπεζικό σύστημα, το κέρδος και την κοινωνική αναπαραγωγή, τα στάδια και τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, αλλά και την επιστημονική μέθοδο και τους φετιχισμούς του κεφαλαίου. Παρμένα από κοινού βοηθούν τον αναγνώστη να γνωριστεί με την κύρια γραμμή της σκέψης του. Θεμελιώνουν τη σταθερή δέσμευση του Μαρξ στη σοσιαλιστική επανάσταση.
Στο εισαγωγικό του δοκίμιο ο Χρήστος Κεφαλής συζητά τις κύριες πλευρές της ανάλυσης του καπιταλισμού από τον Μαρξ στο φως των μετέπειτα εξελίξεων και των επιστημονικών προόδων σε διάφορα πεδία. Ανασκευάζει τις κριτικές που δέχτηκαν οι απόψεις του και δείχνει την επιβεβαίωσή τους από την ιστορική εμπειρία.
«Όταν βγήκαμε από του Μαρξ, βαθιά εντυπωσιασμένοι από τη μεγάλη προσωπικότητα που είχαμε αφήσει, ο Χιρς με ρώτησε τι γνώμη είχα γι’ αυτόν. “Λοιπόν”, απάντησα, “νομίζω ότι είναι ο Αριστοτέλης του 19ου αιώνα”. Και όμως, μόλις το είπα γνώριζα ότι αυτό δεν κάλυπτε όλο το αντικείμενο. Ο Μαρξ συνδύαζε στο πρόσωπό του τη δίκαιη οργή των μεγάλων προφητών της φυλής του, με την ψυχρή αναλυτική ικανότητα του Σπινόζα και των Εβραίων σοφών. Ήταν ένας σπάνιος συνδυασμός ικανοτήτων, που παρόμοιό του δεν συνάντησα σε κανένα άλλο άνθρωπο. Ακριβώς η βαθιά έχθρα του Μαρξ προς την υφιστάμενη τάξη εμπόδισε πολλούς από τη μορφωμένη εύπορη τάξη να εκτιμήσουν στην πλήρη του σημασία το μεγάλο έργο του. Οι τρομερές επιθέσεις του Μαρξ με γυμνό σπαθί ενάντια στους αντιπάλους του φαίνονται τόσο απρεπείς στους τζέντλεμεν δήθεν μονομάχους μας και στους νοοτροπίας γυμνασιόπαιδων άνδρες για να πιστέψουν πως αυτός ο αδυσώπητος πολεμιστής και σφοδρός εχθρός του κεφαλαίου ήταν ο πιο βαθύς στοχαστής των σύγχρονων καιρών».
Χένρι Χάιντμαν
ΑΠΟ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ
Οικονομική βάση και εποικοδόμημα
Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι έρχονται αναπόφευκτα σε καθορισμένες σχέσεις, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, δηλαδή σε σχέσεις παραγωγής, που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα στην ανάπτυξη των υλικών δυνάμεων της παραγωγής. Το σύνολο αυτών των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την υλική βάση, πάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής των συνθηκών της υλικής ζωής καθορίζει τη γενική διαδικασία της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής. Δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει την ύπαρξη των ανθρώπων, αλλά η κοινωνική τους ύπαρξη καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε ένα στάδιο της ανάπτυξης, οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υφιστάμενες παραγωγικές σχέσεις, ή, για να εκφράσουμε το ίδιο πράγμα με νομικούς όρους, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, στο πλαίσιο των οποίων είχαν ως τότε λειτουργήσει. Οι σχέσεις αυτές, από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μετατρέπονται σε δεσμά τους. Τότε αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Οι αλλαγές στην οικονομική βάση, οδηγούν αργά ή γρήγορα στο μετασχηματισμό όλου του τερά- στιου εποικοδομήματος.
Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Εισαγωγή
Η μέθοδος της πολιτικής οικονομίας
Φαίνεται σωστό να ξεκινάμε από το πραγματικό και το συγκεκριμένο, από την πραγματική προϋπόθεση, συνεπώς να ξεκινάμε, στα οικονομικά, π.χ. με τον πληθυσμό, που είναι το θεμέλιο και το υποκείμενο ολόκληρης της κοινωνικής πράξης της παραγωγής. Ωστόσο, σε πιο προσεκτική εξέταση αυτό αποδεικνύεται ψευδές. Ο πληθυσμός είναι μια αφαίρεση αν αφήσω έξω, για παράδειγμα, τις τάξεις από τις οποίες αποτελείται. Αυτές οι τάξεις με τη σειρά τους είναι μια κενή φράση αν δεν είμαι εξοικειωμένος με τα στοιχεία στα οποία στηρίζονται. Λ.χ. μισθωτή εργασία, κεφάλαιο, κ.λπ. Αυτά τα τελευταία με τη σειρά τους προϋποθέτουν την ανταλλαγή, τον καταμερισμό της εργασίας, τις τιμές κ.λπ. Για παράδειγμα, το κεφάλαιο δεν είναι τίποτα χωρίς τη μισθωτή εργασία, χωρίς την αξία, το χρήμα, την τιμή κ.λπ. Έτσι, αν ξεκινούσα με τον πληθυσμό, αυτό θα ήταν μια χαοτική αντίληψη του συνόλου, και στη συνέχεια, μέσω περαιτέρω προσδιορισμού, θα προχωρούσα αναλυτικά προς ολοένα και πιο απλές έννοιες, από το φανταστικό συγκεκριμένο προς όλο και πιο λεπτές αφαιρέσεις ωσότου φτάσω στους απλούστερους προσδιορισμούς. Από εκεί το ταξίδι θα έπρεπε να επαναληφθεί μέχρι να φτάσω επιτέλους στον πληθυσμό ξανά, αλλά αυτή τη φορά όχι ως τη χαοτική αντίληψη ενός συνόλου, αλλά ως μια πλούσια ολότητα πολλών καθορισμών και σχέσεων […] Η τελευταία είναι προφανώς η επιστημονικά σωστή μέθοδος. Το συγκεκριμένο είναι συγκεκριμένο γιατί είναι η συγκέντρωση πολλών καθορισμών, εξ ου και η ενότητα του διαφορετικού.
Εισαγωγή στα Grundrisse
Αξία και υπεραξία
Το εμπόρευμα έχει αξία, γιατί είναι αποκρυστάλλωση της κοινωνικής εργασίας. Το μέγεθος της αξίας του, της σχετικής του αξίας, εξαρτάται από το μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσό αυτής της κοινωνικής ουσίας που περιέχεται σε αυτό, δηλαδή από τη σχετική μάζα εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή του. Οι σχετικές αξίες των εμπορευμάτων καθορίζονται λοιπόν από τις αντίστοιχες ποσότητες ή τα αντίστοιχα ποσά εργασίας που έχουν ξοδευτεί, πραγματοποιηθεί ή ενσωματωθεί μέσα σε αυτά […] Αυτό που πουλά ο εργάτης δεν είναι άμεσα η εργασία του, αλλά η εργατική του δύναμη, που τη θέτει προσωρινά στη διάθεση του καπιταλιστή […] Όπως και με κάθε άλλο εμπόρευμα, η αξία της καθορίζεται από το ποσό εργασίας που είναι αναγκαίο για την παραγωγή της […]
Το να κραυγάζεις για ίση ή ακόμα και για δίκαιη αμοιβή πάνω στη βάση του μισθωτού συστήματος, είναι το ίδιο σαν να κραυγάζεις για λευτεριά πάνω στη βάση του συστήματος της δουλείας. Το ζήτημα δεν είναι τι θεωρείτε εσείς σωστό ή δίκαιο […] Θα πρέπει η εργατική τάξη να κατανοεί ότι, μαζί με όλες τις αθλιότητες που της επιβάλλει, το σημερινό σύστημα εγκυμονεί ταυτόχρονα τους υλικούς όρους και τις κοινωνικές μορφές που
Αντί για το συντηρητικό σύνθημα: «Ένα δίκαιο μεροκάματο για μια δίκαιη εργάσιμη ημέρα», θα πρέπει να γράψει στη σημαία της το επαναστατικό σύνθημα: «Κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας».
Μισθός, Τιμή και Κέρδος.
Πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο και σχετική υπεραξία
Με την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο συντελείται μια πλήρης επανάσταση στον ίδιο τον τρόπο παραγωγής, στην παραγωγικότητα της εργασίας και στη σχέση –εντός της παραγωγής– μεταξύ του καπιταλιστή και του εργάτη, όπως επίσης και στην κοινωνική σχέση μεταξύ τους […] Όλες οι μέθοδοι με τις οποίες αναπτύσσεται η σχετική υπεραξία, και συνακόλουθα ο ειδικά καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, μπορούν να αναχθούν με την πιο αφηρημένη μορφή σε τούτο, ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής στοχεύει στο να μειώσει την αξία του ατομικού εμπορεύματος στο ελάχιστο, και επομένως να παράγει όσο το δυνατό περισσότερα εμπορεύματα σε ένα δεδομένο χρόνο εργασίας ή να επιφέρει τη μετατροπή του αντικειμένου της εργασίας σε προϊόν με τη μικρότερη δυνατή ποσότητα εργασίας στο συντομότερο δυνατό χρόνο εργασίας. Η παραγωγικότητα της εργασίας δεν είναι γενικά παρά η παραγωγή ενός μέγιστου προϊόντος με ελάχιστη εργασία, ή η πραγματοποίηση ενός ελάχιστου χρόνου εργασίας σε ένα μέγιστο προϊόν, επομένως η μείωση της αξίας του μεμονωμένου προϊόντος στο ελάχιστό της […] Μόλις ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής (δηλαδή η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο) αποκτά τον έλεγχο της γεωργίας, της μεταλλευτικής βιομηχανίας, της κατασκευής των κύριων υφασμάτων για τη βιομηχανία ενδυμάτων και του συστήματος μεταφορών, των μέσων μετακίνησης, σταδιακά κατακτά και τις άλλες σφαίρες, οι οποίες είτε υπόκεινται μόνο σε τυπικά καπιταλιστικές επιχειρήσεις είτε εξακολουθούν να ασκούνται από ανεξάρτητους βιοτέχνες, και το κάνει αυτό στο ίδιο μέτρο που αναπτύσσεται το ίδιο το κεφάλαιο. Αυτή είναι η τάση του κεφαλαίου.
MECW, τόμ. 34.
Το πλασματικό κεφάλαιο
Η ανεξάρτητη κίνηση της αξίας αυτών των τίτλων ιδιοκτησίας, όχι μόνο των κρατικών ομολόγων αλλά και των μετοχών, προσθέτει βάρος στην ψευδαίσθηση ότι αποτελούν πραγματικό κεφάλαιο παράλληλα με το κεφάλαιο ή την αξίωση επί του οποίου μπορεί να είναι τίτλοι. Γιατί γίνονται εμπορεύματα, των οποίων η τιμή έχει τις δικές της χαρακτηριστικές κινήσεις και καθιερώνεται με το δικό της τρόπο […] Στο βαθμό που η υποτίμηση ή η αύξηση της αξίας αυτού του χαρτιού είναι ανεξάρτητη από την κίνηση της αξίας του πραγματικού κεφαλαίου που αντιπροσωπεύει, ο πλούτος του έθνους είναι εξίσου μεγάλος πριν όσο και μετά την υποτίμησή του ή την αύξηση της αξίας του. Όλα αυτά τα χαρτιά στην πραγματικότητα δεν αντιπροσωπεύουν τίποτα περισσότερο από συσσωρευμένες αξιώσεις, ή νομικούς τίτλους, στη μελλοντική παραγωγή, των οποίων η χρηματική ή η κεφαλαιακή αξία δεν αντιπροσωπεύει είτε καθόλου κεφάλαιο, όπως στην περίπτωση των κρατικών χρεών, είτε ρυθμίζεται ανεξάρτητα από την αξία του πραγματικού κεφαλαίου που αντιπροσωπεύει […] Με την ανάπτυξη του τοκοφόρου κεφαλαίου και του πιστωτικού συστήματος, όλο το κεφάλαιο φαίνεται να διπλασιάζεται, και μερικές φορές να τριπλασιάζεται, με τους διάφορους τρόπους με τους οποίους το ίδιο κεφάλαιο, ή ίσως ακόμη και η ίδια απαίτηση επί ενός χρέους, εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές σε διαφορετικά χέρια. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του «χρηματικού κεφαλαίου» είναι καθαρά πλασματικό.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ, κεφ. 29.
Οι μετοχικές εταιρείες
Η μετοχική εταιρεία είναι μια μετάβαση προς τη μετατροπή όλων των λειτουργιών στη διαδικασία αναπαραγωγής που εξακολουθούν να συνδέονται με την καπιταλιστική ιδιοκτησία, σε απλές λειτουργίες συνενωμένων παραγωγών, σε κοινωνικές λειτουργίες. Είναι η κατάργηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στο πλαίσιο του ίδιου του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής· συνεπώς μια αυτοδιαλυόμενη αντίφαση, η οποία συνιστά εμφανώς μια απλή φάση μετάβασης σε μια νέα μορφή παραγωγής. Εκδηλώνεται ως τέτοια αντίφαση στα αποτελέσματά της. Καθιερώνει ένα μονοπώλιο σε ορισμένους τομείς και απαιτεί συνεπώς την κρατική παρέμβαση. Αναπαράγει μια νέα χρηματιστική αριστοκρατία, μια νέα ποικιλία παρασίτων με τη μορφή σχεδιαστών, κερδοσκόπων και απλά ονομαστικών διευθυντών· ένα ολόκληρο σύστημα αγυρτείας και απάτης μέσω της εταιρικής προώθησης, της έκδοσης μετοχών και της κερδοσκοπίας σε αυτές. Είναι ιδιωτική παραγωγή χωρίς τον έλεγχο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας […] Τα διπλά χαρακτηριστικά που ενυπάρχουν στο πιστωτικό σύστημα είναι, αφενός, η ανάπτυξη του κινήτρου της καπιταλιστικής παραγωγής, ο πλουτισμός μέσω της εκμετάλλευσης της εργασίας άλλων, στην πιο καθαρή και κολοσσιαία μορφή τζόγου και απάτης και η διαρκής μείωση του αριθμού των λίγων που εκμεταλλεύονται τον κοινωνικό πλούτο· από την άλλη, η δημιουργία της μορφής μετάβασης σε ένα νέο τρόπο παραγωγής. Αυτή η διφορούμενη φύση είναι που προικίζει τους κύριους εκπροσώπους της πίστης από τον Λόου έως τον Ισαάκ Περέιρ με το ευχάριστο μείγμα χαρακτήρων του απατεώνα και του προφήτη.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ, κεφ. 27
Καπιταλιστική γεωργία και ανταλλαγή ανθρώπου-φύσης
Η μικρή γαιοκτησία προϋποθέτει ότι η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού είναι αγροτική και ότι κυριαρχεί όχι η κοινωνική, αλλά η απομονωμένη εργασία· ότι, επομένως, κάτω από τέτοιες συνθήκες, ο πλούτος και η ανάπτυξη της αναπαραγωγής, τόσο των υλικών όσο και των πνευματικών προϋποθέσεών της, είναι εκτός συζήτησης, άρα και οι προϋποθέσεις για την ορθολογική καλλιέργεια. Από την άλλη πλευρά, η μεγάλη γαιοκτησία περιορίζει τον αγροτικό πληθυσμό σε ένα διαρκώς μειούμενο ελάχιστο, και τον φέρνει αντιμέτωπο με έναν συνεχώς αυξανόμενο βιομηχανικό πληθυσμό που συνωστίζεται στις μεγάλες πόλεις. Δημιουργεί έτσι συνθήκες που προκαλούν μια ανεπανόρθωτη ρήξη στη συνοχή της κοινωνικής ανταλλαγής που ορίζεται από τους φυσικούς νόμους της ζωής. Ως αποτέλεσμα, η ζωτικότητα του εδάφους σπαταλιέται, και αυτή η σπατάλη μεταφέρεται από το εμπόριο πολύ πέρα από τα σύνορα ενός συγκεκριμένου κράτους (Λίμπιγκ) […] Η μεγάλη βιομηχανία και η μεγάλη μηχανοποιημένη γεωργία συνεργάζονται. Αν αρχικά διακρίνονταν από το γεγονός ότι η πρώτη σπαταλά και καταστρέφει κυρίως την εργατική δύναμη, εξ ου και τη φυσική δύναμη των ανθρώπων, ενώ η δεύτερη εξαντλεί πιο άμεσα τη φυσική ζωτικότητα του εδάφους, ενώνουν τα χέρια στην περαιτέρω πορεία ανάπτυξης στο ότι το βιομηχανικό σύστημα στην ύπαιθρο επίσης αποδυναμώνει τους εργάτες και η βιομηχανία και το εμπόριο από την πλευρά τους προμηθεύουν στη γεωργία τα μέσα για την εξάντληση του εδάφους.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ, κεφ. 47.
Σχέσεις παραγωγής και σχέσεις διανομής
Οι λεγόμενες σχέσεις διανομής, λοιπόν, αντιστοιχούν και προκύπτουν από ιστορικά καθορισμένες συγκεκριμένες κοινωνικές μορφές της διαδικασίας παραγωγής και τις αμοιβαίες σχέσεις που συνάπτουν οι άνθρωποι στη διαδικασία αναπαραγωγής της ανθρώπινης ζωής. Ο ιστορικός χαρακτήρας αυτών των σχέσεων διανομής είναι ο ιστορικός χαρακτήρας των σχέσεων παραγωγής, των οποίων εκφράζουν μόνο μια πτυχή. Η καπιταλιστική διανομή διαφέρει από εκείνες τις μορφές διανομής που προκύπτουν από άλλους τρόπους παραγωγής και κάθε μορφή διανομής εξαφανίζεται με τη συγκεκριμένη μορφή παραγωγής από την οποία προέρχεται και στην οποία αντιστοιχεί. Η άποψη που θεωρεί μόνο τις σχέσεις διανομής ως ιστορικές, αλλά όχι τις σχέσεις παραγωγής, είναι, αφενός, αποκλειστικά η άποψη της αρχικής, αλλά ακόμα περιορισμένης, κριτικής της αστικής πολιτικής οικονομίας.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ, κεφ. 51.
Ο φετιχισμός του εμπορεύματος
Από πού προκύπτει, λοιπόν, ο αινιγματικός χαρακτήρας του προϊόντος της εργασίας, μόλις παίρνει τη μορφή εμπορευμάτων; Σαφώς από αυτή την ίδια τη μορφή. Η ισότητα όλων των ειδών της ανθρώπινης εργασίας εκφράζεται αντικειμενικά στο ότι τα προϊόντα τους είναι όλα ίσες αξίες· η μέτρηση της δαπάνης της εργατικής δύναμης με τη διάρκεια αυτής της δαπάνης, λαμβάνει τη μορφή της ποσότητας της αξίας των προϊόντων της εργασίας. Τέλος, οι αμοιβαίες σχέσεις των παραγωγών, μέσα στις οποίες επιβεβαιώνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας τους, παίρνουν τη μορφή μιας κοινωνικής σχέσης μεταξύ των προϊόντων. Ένα εμπόρευμα είναι επομένως ένα μυστηριώδες πράγμα, απλά και μόνο επειδή σε αυτό ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας των ανθρώπων εμφανίζεται σε αυτούς ως ένας αντικειμενικός χαρακτήρας που αποτυπώνεται στο προϊόν αυτής της εργασίας· γιατί η σχέση των παραγωγών με το άθροισμα της δικής τους εργασίας παρουσιάζεται ως μια κοινωνική σχέση, που υπάρχει όχι μεταξύ τους, αλλά μεταξύ των προϊόντων της εργασίας τους. Αυτός είναι ο λόγος που τα προϊόντα της εργασίας γίνονται εμπορεύματα, κοινωνικά πράγματα των οποίων οι ιδιότητες είναι ταυτόχρονα αισθητές και υπεραισθητές […] Η ύπαρξη των πραγμάτων ως εμπορευμάτων […] είναι μια καθορισμένη κοινωνική σχέση μεταξύ των ανθρώπων, που προσλαμβάνει, στα μάτια τους, τη φανταστική μορφή μιας σχέσης μεταξύ πραγμάτων. Προκειμένου, λοιπόν, να βρούμε μια αναλογία, πρέπει να καταφύγουμε στις ομιχλώδεις περιοχές του θρησκευτικού κόσμου. Σε αυτό τον κόσμο, οι παραγωγές του ανθρώπινου εγκεφάλου εμφανίζονται ως ανεξάρτητα όντα προικισμένα με ζωή και συσχετισμένα τόσο μεταξύ τους όσο και με την ανθρώπινη φυλή. Έτσι συμβαίνει και στον κόσμο των εμπορευμάτων με τα προϊόντα των ανθρώπινων χεριών.
Κεφάλαιο, τόμ. Ι
Η πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους
Η αυξανόμενη τάση του γενικού ποσοστού του κέρδους να πέφτει είναι, επομένως, απλά μια έκφραση ιδιαίτερη στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής της προοδευτικής ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγικότητας της εργασίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι το ποσοστό του κέρδους δεν μπορεί να πέσει προσωρινά και για άλλους λόγους. Αλλά προχωρώντας από τη φύση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αποδεικνύεται έτσι ως αυτονόητη αναγκαιότητα ότι στην ανάπτυξή του ο γενικός μέσος όρος του ποσοστού της υπεραξίας πρέπει να εκφράζεται σε ένα μειούμενο γενικό ποσοστό κέρδους. Εφόσον η μάζα της απασχολούμενης ζωντανής εργασίας μειώνεται συνεχώς σε σύγκριση με τη μάζα της υλοποιημένης εργασίας που τίθεται σε κίνηση από αυτή, δηλαδή τα παραγωγικά καταναλωμένα μέσα παραγωγής, προκύπτει ότι το μέρος της ζωντανής εργασίας, απλήρωτης και συσσωματωμένης σε υπεραξία, πρέπει επίσης να φθίνει συνεχώς σε σύγκριση με το αξιακό μέγεθος του επενδυμένου συνολικού κεφαλαίου. Αφού ο λόγος της μάζας της υπεραξίας προς την αξία του επενδυμένου συνολικού κεφαλαίου αποτελεί το ποσοστό του κέρδους, αυτό το ποσοστό πρέπει συνεχώς να πέφτει.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ
Υπερπαραγωγή και ανεργία
Μια πτώση του ποσοστού του κέρδους συνοδεύεται από μια αύξηση του ελάχιστου κεφαλαίου που απαιτείται από έναν μεμονωμένο καπιταλιστή για την παραγωγική απασχόληση της εργασίας· απαιτείται τόσο για την εκμετάλλευσή της γενικά, όσο και για να είναι ο καταναλισκόμενος χρόνος εργασίας ο αναγκαίος χρόνος εργασίας για την παραγωγή των εμπορευμάτων, ώστε να μην υπερβαίνει τον μέσο κοινωνικό χρόνο εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή των εμπορευμάτων. Η συγκέντρωση αυξάνεται ταυτόχρονα, γιατί πέρα από ορισμένα όρια ένα μεγάλο κεφάλαιο με μικρό ποσοστό κέρδους συσσωρεύεται ταχύτερα από ένα μικρό κεφάλαιο με μεγάλο ποσοστό κέρδους. Σε ένα ορισμένο υψηλό σημείο αυτή η αυξανόμενη συγκέντρωση προκαλεί με τη σειρά της νέα πτώση του ποσοστού του κέρδους. Η μάζα των μικρών διασκορπισμένων κεφαλαίων οδηγείται έτσι στον περιπετειώδη δρόμο της κερδοσκοπίας, των πιστωτικών απατών, των απατών των μετοχών και των κρίσεων. Η λεγόμενη πληθώρα κεφαλαίου ισχύει πάντα ουσιαστικά για μια πληθώρα κεφαλαίου για το οποίο η πτώση του ποσοστού του κέρδους δεν αντισταθμίζεται μέσω της μάζας του κέρδους –αυτό ισχύει πάντα για τα πρόσφατα αναπτυσσόμενα νέα παρακλάδια του κεφαλαίου– ή για μια πληθώρα που θέτει κεφάλαια ανίκανα από μόνα τους για δράση στη διάθεση των διευθυντών μεγάλων επιχειρήσεων με τη μορφή πίστωσης. Αυτή η πληθώρα κεφαλαίου προκύπτει από τις ίδιες αιτίες με εκείνες που προκαλούν σχετικό υπερπληθυσμό, και επομένως είναι ένα φαινόμενο που συμπληρώνει τον τελευταίο, αν και βρίσκονται σε αντίθετους πόλους – μη απασχολημένο κεφάλαιο στον έναν πόλο και άνεργος εργατικός πληθυσμός στον άλλο.
Κεφάλαιο, τόμ. ΙΙΙ.
Προστατευτισμός και ελεύθερο εμπόριο
Το προστατευτικό σύστημα δεν είναι παρά ένα μέσο για την εγκαθίδρυση της βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας σε κάθε δεδομένη χώρα, δηλαδή για να εξαρτηθεί από την παγκόσμια αγορά, και από τη στιγμή που εδραιώνεται η εξάρτηση από την παγκόσμια αγορά, υπάρχει ήδη λίγο-πολύ εξάρτηση από το ελεύθερο εμπόριο. Εκτός από αυτό, το προστατευτικό σύστημα βοηθά στην ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορικού ανταγωνισμού εντός μιας χώρας. Έτσι βλέπουμε ότι σε χώρες όπου η αστική τάξη αρχίζει να γίνεται αισθητή ως τάξη, στη Γερμανία για παράδειγμα, καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για να αποκτήσει προστατευτικούς δασμούς. Εξυπηρετούν την αστική τάξη ως όπλα κατά της φεουδαρχίας και της απολυταρχικής διακυβέρνησης, ως μέσο για τη συγκέντρωση των δικών της δυνάμεων και για την πραγματοποίηση του ελεύθερου εμπορίου μέσα στην ίδια χώρα. Όμως, γενικά, το προστατευτικό σύστημα των ημερών μας είναι συντηρητικό, ενώ το σύστημα του ελεύθερου εμπορίου είναι καταστροφικό. Διαλύει τις παλιές εθνικότητες και ωθεί τον ανταγωνισμό του προλεταριάτου και της αστικής τάξης στο ακραίο σημείο. Με μια λέξη, το σύστημα του ελεύθερου εμπορίου επιταχύνει την κοινωνική επανάσταση. Μόνο με αυτή την επαναστατική έννοια, κύριοι, ψηφίζω υπέρ του ελεύθερου εμπορίου.
Λόγος για το ελεύθερο εμπόριο.
