Μικροί σκαπανείς αποδίδουν τον φασιστικό χαιρετισμό.
- ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ
Μία ολιγόλεπτη ερασιτεχνική ταινία του 1933, που ανακαλύφθηκε και δημοσιοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2015 στην Αγγλία, έγινε αντικείμενο των πιο αντιφατικών σχολίων.
Σε αυτήν, εμφανιζόταν ο μετέπειτα βασιλιάς Εδουάρδος Η΄ να μαθαίνει στις ανιψιές του, τη σημερινή βασίλισσα Ελισάβετ Β΄ (επτά ετών τότε) και την πριγκίπισσα Μαργαρίτα (τριών ετών τότε), πώς να αποδίδουν τον φασιστικό χαιρετισμό. Και οι δύο, ανταποκρίνονται θετικά, θεωρώντας παιχνίδι ό,τι συνέβαινε. Όλοι συμφώνησαν, πάντως, ότι τα δύο μικρά κορίτσια δεν κατανοούσαν τη σημασία του χαιρετισμού και δεν μπορεί να εμφορούνταν από τις ναζιστικές ιδέες.
Το εξώφυλλο της βρετανικής εφημερίδας «The Sun» (Ιούλιος 1915).
Ιδιαίτερη δημοσιότητα γνώρισε, τότε, η υπόθεση στις σελίδες του ελληνικού Τύπου. Σε ορισμένα έντυπα, δημοσιεύτηκαν διάφορα, κακεντρεχή σχόλια. Τα δύο μικρά κορίτσια, όπως άφηναν να εννοηθούν οι συντάκτες τους, γνώριζαν καλά τι έκαναν και τι αντιπροσώπευε ο συγκεκριμένος χαιρετισμός.
Αν είναι όμως έτσι τα πράγματα, πώς αντιμετωπίζονται ανάλογες περιπτώσεις στον ελληνικό χώρο; Με ανάλογο ή διαφορετικό τρόπο; Αν με διαφορετικό, υπάρχουν δύο κριτήρια στην προσέγγιση;
Το σημείωμα, μου δίνει την ευκαιρία να αναφερθώ στο ιδιαίτερα λεπτό αυτό ζήτημα, καθώς αυτές τις μέρες συμπληρώνονται ογδόντα επτά χρόνια από την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου από τον Ιωάννη Μεταξά.
Εξώφυλλο του περιοδικού «Η Νεολαία» (16 Ιουνίου 1939).
Από την πρώτη κιόλας μέρα της Δικτατορίας, στις 4 Αυγούστου 1936, δόθηκε μεγάλη έμφαση στον προσεταιρισμό της νεολαίας στις ιδέες της. Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος, δημιουργήθηκε η «Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας», η οποία απέκτησε γρήγορα πανελλαδικό δίκτυο. Η νεανική οργάνωση εξακολούθησε να υφίσταται ώς τον Μάιο του 1941. Διαλύθηκε μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στον ελληνικό χώρο.
Εξώφυλλο του περιοδικού «Η Νεολαία» (28 Οκτωβρίου 1939).
Η Ε.Ο.Ν. είχε στρατοκρατικό χαρακτήρα. Επικεφαλής στην ιεραρχία ήταν ο Γενικός Αρχηγός και έπονταν άλλες ομάδες βαθμοφόρων. Τα μέλη της φορούσαν στολές, χρώματος σκούρου μπλε, χαιρετούσαν στρατιωτικά, με την παλάμη ανοικτή και προτεταμένο το χέρι, ακολουθώντας τα πρότυπα του φασιστικού χαιρετισμού.
Οι νέοι και νέες, ηλικίας οκτώ ώς δεκατεσσάρων ετών, ονομάζονταν «Σκαπανείς» και «Σκαπάνισσες». Οι ηλικίας δεκατεσσάρων ώς είκοσι πέντε ετών, ονομάζονταν «Φαλαγγίτες» και «Φαλαγγίτισσες».
Η συμμετοχή των νέων στις ομάδες της Ε.Ο.Ν. θεωρητικά ήταν προαιρετική. Στην ουσία, ωστόσο, καθίστατο περίπου υποχρεωτική για τους γονείς. Τυχόν άρνησή τους, ισοδυναμούσε με αντίθεσή τους προς τις ιδέες της 4ης Αυγούστου, γεγονός που είχε συνέπειες. Ορισμένοι, επικαλούμενοι απίθανες δικαιολογίες, κατάφεραν ώστε τα παιδιά τους να μη λάβουν μέρος στην ιδιότυπη στράτευση. Άλλοι, στην προσπάθειά τους να αποφύγουν την εμπλοκή, τα έστρεψαν στις ομάδες των Προσκόπων και των Οδηγών.
Φαλαγγίτες και Φαλαγγίτισσες σε παράταξη χαιρετούν φασιστικά (π. «Η Νεολαία», 30 Μαρτίου 1940).
Η κίνηση, ενόχλησε το καθεστώς, που επιθυμούσε με κάθε τρόπο να ελέγξει τον χώρο της νεολαίας. Έτσι, με διάταγμα που εξέδωσε το 1939, δεν δίστασε να διαλύσει τις προσκοπικές ομάδες. Η κίνηση, την έφερε σε ευθεία σύγκρουση με το Βασιλικό Παλάτι, εφόσον ο τότε Διάδοχος Παύλος ήταν Αρχηγός των Προσκόπων και η Πριγκίπισσα Ειρήνη των Οδηγών. Γρήγορα πάντως, και αφού δόθηκαν οι απαραίτητες εξηγήσεις, αποκαταστάθηκε το κλίμα συναίνεσης. Ο Διάδοχος Παύλος έγινε Γενικός Αρχηγός της Ε.Ο.Ν. και έτσι το Παλάτι ταυτίστηκε με τη φασιστική νεολαία. Ακολούθησε η διάλυση της «Χριστιανικής Αδελφότητος Νέων» και της «Χριστιανικής Ενώσεως Νεανίδων».
Όλες οι παραπάνω κινήσεις έφεραν αποτέλεσμα. Το 1940 η Ε.Ο.Ν. βρέθηκε στο απόγειο της δύναμής της. Στις τάξεις της, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, είχαν οργανωθεί ένα περίπου εκατομμύριο νέοι και νέες.
Στις αρχές του 1938, όταν το καθεστώς έκρινε ότι είχε αρχίσει να κυριαρχεί στον χώρο της νεολαίας, προχώρησε στην έκδοση κεντρικού εντύπου, που θα προπαγάνδιζε με συστηματικότερο τρόπο τις ιδέες του.
Αρχικά, κυκλοφόρησε από την Ε.Ο.Ν., η εβδομαδιαία εφημερίδα «Η Νεολαία». Το έντυπο, ύστερα από την έκδοση είκοσι φύλλων, διέκοψε την έκδοσή του. Ύστερα από πολύμηνη προετοιμασία επαναλήφθηκε η προσπάθεια, με άλλη πλέον μορφή.
Φαλαγγίτες και Φαλαγγίτισσες σε γυμναστικές επιδείξεις (π. «Η Νεολαία»).
Το επίσημο περιοδικό της Ε.Ο.Ν. έφερε τον τίτλο «Η Νεολαία». Από τις 15 Οκτωβρίου 1938 ώς τις 26 Απριλίου 1941 τυπώθηκαν 133 τεύχη. Το πολυτελές έντυπο εκδιδόταν κάθε εβδομάδα και κυκλοφορούσε σε όλη την Ελληνική Επικράτεια.
Το τιράζ του ήταν πολύ μεγάλο. Τα πρώτα χρόνια, έφθανε τα 40-50.000 αντίτυπα. Τα τελευταία, καταβλήθηκε προσπάθεια να φτάσει τα 100.000 με 120.000 αντίτυπα. Οι αριθμοί ήταν τεράστιοι, για τέτοιου είδους έντυπο, εκείνη την εποχή. Από μελετητές του θέματος, ωστόσο, έχει επισημανθεί η διαφορά ανάμεσα στα μεγέθη της κυκλοφορίας και της διάθεσης.
Οι υπεύθυνοι της «Νεολαίας» φρόντισαν από την αρχή να της προσδώσουν χαρακτήρα λαϊκού εντύπου. Στις σελίδες κάθε τεύχους δημοσιεύονταν κείμενα ιστορικού, φιλολογικού και λαογραφικού περιεχομένου. Συντάκτες τους γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι της εποχής που, αμειβόμενοι ικανοποιητικά, δέχτηκαν να συμμετάσχουν στο εκδοτικό εγχείρημα. Στις τελευταίες σελίδες, δημοσιεύονταν αρκετά ψυχαγωγικά κείμενα. Σε κάθε τεύχος του περιοδικού υπήρχαν, βέβαια, και τα απαραίτητα προπαγανδιστικά άρθρα.
Ιδιαίτερη μέριμνα καταβαλλόταν για την προβολή, σε κάθε τεύχος, της δραστηριότητας των κατά τόπους ομάδων της Ε.Ο.Ν. Κατά τον τρόπο αυτό, θεωρούσαν οι υπεύθυνοι, ότι επιβεβαιωνόταν η απήχηση των ιδεών του καθεστώτος στη νέα γενιά.
Σκαπανείς και Σκαπάνισσες αποδίδουν τον φασιστικό χαιρετισμό (π. «Η Νεολαία»).
Η προβολή γινόταν με δύο τρόπους. Στις σελίδες αλληλογραφίας, δημοσιεύονταν από αγόρια και κορίτσια, που διάβαζαν ανελλιπώς το περιοδικό, σύντομα κείμενα και ποιήματά τους, εγκωμιαστικά για τον Ιωάννη Μεταξά και τις ιδέες της 4ης Αυγούστου. Σε άλλες σελίδες, υπήρχαν φωτογραφίες τους από διάφορες εκδηλώσεις της Ε.Ο.Ν., στις οποίες ελάμβαναν μέρος.
Στο δισέλιδο, με τον τίτλο «Ο κήπος των σκαπανέων», δημοσιεύονταν σε κάθε τεύχος, εκτός από τα σχετικά κείμενα, φωτογραφίες αγοριών και κοριτσιών από όλο τον ελληνικό χώρο, να είναι ντυμένα με τις στολές της Ε.Ο.Ν και να χαιρετούν με την παλάμη ανοικτή και προτεταμένο το χέρι.
Τα παιδιά, ηλικίας κάτω των έξι ετών, έχουν φωτογραφηθεί, στη συντριπτική πλειονότητά τους, σε εργαστήρια. Αρκετά, και αυτό είναι θλιβερό, είναι σε μικρή νηπιακή ηλικία.
Όσα παιδιά τάξεων του Δημοτικού Σχολείου αποδίδουν τον φασιστικό χαιρετισμό, αυτός γίνεται κυρίως σε διάφορες συγκεντρώσεις της Ε.Ο.Ν., στις οποίες έπαιρναν μέρος.
Σκαπανέας χαιρετά (π. «Η Νεολαία»).
Για τη φωτογράφηση των αγοριών και κοριτσιών σε εργαστήρια, σοβαρό μερίδιο ευθύνης έφεραν οι γονείς τους, που τα οδηγούσαν εκεί και τα υποχρέωναν στην απαράδεκτη κίνηση να χαιρετούν φασιστικά. Δεν αρκούνταν ωστόσο μόνο σε αυτήν την ενέργεια. Αμέσως μόλις έπαιρναν τις φωτογραφίες στα χέρια τους, τις έστελναν να δημοσιευτούν στη «Νεολαία». Δεν δίσταζαν μάλιστα να σημειώνουν τα ονοματεπώνυμα των παιδιών τους και να τις συνοδεύουν με υμνητικά σχόλια υπέρ του καθεστώτος. Θεωρούσαν ότι, κατά τον τρόπο αυτό, η οικογένειά τους έδειχνε την υποστήριξή της στις ιδέες του. Κάποιοι, είναι βέβαιο, ότι το πίστευαν κιόλας.
Κλείνοντας, με βάση τα παραπάνω, νομίζω ότι δεν τίθεται καμία αμφιβολία για τις προθέσεις των μικρών παιδιών. Ακολουθούσαν, άβουλα, τις οδηγίες των γονέων τους. Ασφαλώς και δεν γνώριζαν τι αντιπροσώπευε ο χαιρετισμός που έκαναν. Απλώς, κατά τον τρόπο αυτό, χαριεντίζονταν. Πιθηκίζουν, μιμούμενα φερσίματα μεγαλύτερων. Πρόκειται για απερισκεψίες, συνήθεις στις ηλικίες των δύο ώς δώδεκα ετών.
Τα πράγματα σοβαρεύουν, όμως, για άλλες περιπτώσεις. Όταν τα άτομα που επιδίδονται σε ανάλογους, αποκρουστικούς χαιρετισμούς, είναι στην εφηβική ή και σε ακόμη μεγαλύτερη ηλικία. Πώς αντιμετωπίζεται η συμπεριφορά τους; Δηλώνει αποδοχή των ιδεών της 4ης Αυγούστου και συμπόρευση με δικτατορικό καθεστώς;
Για το ζήτημα, που είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, δεν μπορεί να γίνει εδώ λόγος. Θα επανέλθω, ελπίζω, κάποια άλλη φορά.
