Γιώργος Σκαφιδάς
Ήταν Σεπτέμβριος του 2013 όταν ο Κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ παρουσίασε επισήμως, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στο Καζακστάν, την Πρωτοβουλία Ζώνη και Δρόμος (Belt and Road Initiative – BRI): το μεγαλεπήβολο όραμά του για έναν νέο «Δρόμο του Μεταξιού» που, μέσω ενός εκσυγχρονισμένου δικτύου υποδομών, θα συνδέει την Κίνα με δεκάδες άλλες χώρες, από ξηράς αλλά και δια θαλάσσης.
Ακριβώς δέκα χρόνια μετά, τον Σεπτέμβριο του 2023, με φόντο τη Σύνοδο Κορυφής της G20 στο Νέο Δελχί, οι ηγεσίες των ΗΠΑ, της Ινδίας, της Σαουδικής Αραβίας, της Γαλλίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (η Ούρσουλα φον ντε Λάιεν) παρουσίασαν ένα άλλο, διαφορετικό μνημόνιο κατανόησης, µέσω του οποίου δεσμεύονται να συνεργαστούν για τη δημιουργία ενός Οικονομικού Διαδρόμου που θα συνδέει την Ινδία με τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη (India – Middle East – Europe Economic Corridor / IMEC) παρακάμπτοντας όμως την Κίνα του Σι αλλά και την Τουρκία του Ερντογάν.
«Συμπτωματικά», για πρώτη φορά στα χρονικά φέτος, ο Σι απουσίασε από Σύνοδο Κορυφής της G20, στέλνοντας στη θέση του τον Κινέζο πρωθυπουργό Λι Τσιανγκ. Μήπως, άραγε, γνώριζε όσα – ανταγωνιστικά προς τα κινεζικά συμφέροντα – επρόκειτο να ανακοινωθούν;
Η «απούσα» Τουρκία
Ο Ερντογάν πάντως από την πλευρά του, αν και μετέβη στο Νέο Δελχί, δεν ήταν μεταξύ των καθήμενων ηγετών στο μακρόστενο τραπέζι κατά την παρουσίαση του υπό διαμόρφωση Οικονομικού Διαδρόμου Ινδίας – Μέσης Ανατολής – Ευρώπης που έλαβε χώρα στις 9 Σεπτεμβρίου, παρουσία του Ιάπωνα Φούμιο Κισίντα, της Ιταλίδας Τζόρτζια Μελόνι, του Αμερικανού Τζο Μπάιντεν, του Ινδού Ναρέντρα Μόντι, της εκπροσωπούσας την ΕΕ Γερμανίδας Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, του Σαουδάραβα Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν, του Εμιρατινού Μοχάμεντ Μπιν Ζαγέντ αλ Ναχιάν και του Γάλλου Εμανουέλ Μακρόν.
Η Τουρκία απουσιάζει άλλωστε, ως αναφορά, και από τις σχετικές ανακοινώσεις που έδωσε στη δημοσιότητα ο Λευκός Οίκος στις 9 Σεπτεμβρίου. Αν και θα πρέπει να σημειωθεί αυτές οι ανακοινώσεις εμπεριέχουν αναφορές σε άλλες χώρες όπως είναι το Ισραήλ και η Ιορδανία.
Νέες διαδρομές
Σύμφωνα με όσα αναφέρει στην ιστοσελίδα του ο Λευκός Οίκος, «ο IMEC θα αποτελείται από δύο ξεχωριστούς διαδρόμους, τον ανατολικό διάδρομο που θα συνδέει την Ινδία με τον Περσικό Κόλπο, και τον βόρειο διάδρομο που θα συνδέει τον Περσικό Κόλπο με την Ευρώπη. Θα περιλαμβάνει έναν σιδηρόδρομο που, μετά την ολοκλήρωσή του, θα παρέχει ένα αξιόπιστο και οικονομικά αποδοτικό δίκτυο διασυνοριακών διαμετακομίσεων το οποίο θα συμπληρώσει τις ήδη υφιστάμενες θαλάσσιες και οδικές γραμμές – επιτρέποντας τη διέλευση αγαθών και υπηρεσιών προς, από και μεταξύ της Ινδίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Σαουδικής Αραβίας, της Ιορδανίας, του Ισραήλ και της Ευρώπης. Κατά μήκος αυτής της σιδηροδρομικής διαδρομής, οι συμμετέχοντες προτίθενται να τοποθετήσουν καλώδια ηλεκτρικών και ψηφιακών δικτύων, καθώς και αγωγό για τη μεταφορά καθαρού υδρογόνου».
Αν και πρώιμα ακόμη, και σε μεγάλο βαθμό ασαφή ως προς τις διαδικαστικές λεπτομέρειες της υλοποίησής τους, τα σχέδια που ανακοινώθηκαν θα μπορούσαν, εάν υλοποιηθούν, να αλλάξουν τον χάρτη του παγκόσμιου εμπορίου και όχι μόνο. «Οι λεπτομέρειες των κολοσσιαίων αυτών έργων είναι τεχνικού χαρακτήρα, αλλά το όραμα είναι γεωπολιτικό», γράφουν οι Αλεξάντερ Γουόρντ, Ματ Μπεργκ και Έρικ Εϊμιλ στο National Security newsletter του αμερικανικού Politico.
Τεχνικές οι λεπτομέρειες, γεωπολιτικό το όραμα
Μιλώντας στους συντάκτες του εν λόγω newsletter, ο γνωστός σε Ελλάδα και Κύπρο Αμος Χόχσταϊν, κορυφαίος σύμβουλος πια του Αμερικανού προέδρου Τζο Μπάιντεν σε θέματα ενέργειας και «αρχιτέκτονας» της ιστορικής περυσινής συμφωνίας για την οριοθέτηση ΑΟΖ μεταξύ Ισραήλ και Λιβάνου, παραδέχεται ότι ο IMEC έρχεται να προσφέρει ένα «διαφορετικό μοντέλο» σε σχέση με όσα προωθεί η Κίνα, ένα μοντέλο το οποίο «κουμπώνει» παράλληλα και στην προωθούμενη Εταιρική Σχέση της ομάδας των G7 για τις Παγκόσμιες Υποδομές και Επενδύσεις (Partnership for Global Infrastructure and Investment). Στο ίδιο πλαίσιο, ο Χόχσταϊν υπογραμμίζει όμως και κάτι άλλο: ότι αυτός ο νέος οικονομικός διάδρομος δύναται να μετατρέψει τις εμπλεκόμενες χώρες της Μέσης Ανατολής σε εξαγωγείς καθαρής ενέργειας προς την Ευρώπη.
Αξίζει να σημειωθεί το εξής: Μόλις τον περασμένο Αύγουστο, το Πεκίνο πανηγύριζε, περίπου σαν νίκη απέναντι στην αμερικανική ηγεμονία, την επικείμενη (από 1η Ιανουαρίου του 2024) ένταξη της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων στην ομάδα των BRICS. Λίγες εβδομάδες μετά ωστόσο, οι εν λόγω χώρες παρουσιάστηκαν να συνυπογράφουν μνημόνιο ανταγωνιστικό προς τα κινεζικά συμφέροντα, παίρνοντας θέση δίπλα στις ΗΠΑ.
Αν και αντιφατικές σε έναν βαθμό, οι εν λόγω κινήσεις δεν αλληλοαναιρούνται. Αντιθέτως, αλληλοσυμπληρώνονται μέσα σε ένα νέο διεθνές πλέγμα ευέλικτων σχημάτων συνεργασίας τα οποία οι συμμετέχουσες χώρες προσεγγίζουν ad hoc.
Η Ινδία του Μόντι για παράδειγμα, συνυπάρχει με τη Μόσχα και το Πεκίνο στους BRICS, αλλά και με τις ΗΠΑ στο τετραμερές σχήμα στρατηγικού Διαλόγου για την Ασφάλεια Quad.
Σε ανάλογο πνεύμα… πολυμέρειας, χώρες του καλούμενου Παγκοσμίου Νότου (Global South) δύνανται να συνομιλούν ταυτόχρονα με το Πεκίνο αλλά και με την Ουάσιγκτον, με τις Βρυξέλλες αλλά και με τη Μόσχα.
Η ραγδαία αναδυόμενη Ινδία βρίσκεται, ως «κοιτίδα», στο επίκεντρο των σχεδίων που ανακοινώθηκαν από το Νέο Δελχί στις 9 Σεπτεμβρίου για αυτόν τον νέο Οικονομικό Διάδρομο Ινδίας – Μέσης Ανατολής – Ευρώπης (IMEC).
Οι ΗΠΑ, από την πλευρά τους, προφανώς και ωφελούνται στο πλαίσιο του εντεινόμενου σινοαμερικανικού ανταγωνισμού, καθώς προωθούν διεθνή πρότζεκτ ανταγωνιστικά προς τα κινεζικά συμφέροντα.
Όλα τα βλέμματα σε Σαουδική Αραβία και Εμιράτα
Από εκεί και πέρα ωστόσο, όπως σημειώνει σε σχετική ανάλυσή του το Ιταλικό Ινστιτούτο Διεθνών Πολιτικών Μελετών (ISPI), ο IMEC έρχεται να ενισχύσει σημαντικά τον ρόλο που διαδραματίζουν χώρες όπως η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα στα πεδία όχι μόνο του διεθνούς εμπορίου αλλά και της διεθνούς ασφάλειας, τοποθετώντας – ή μάλλον επαναφέροντας – τον Περσικό Κόλπο στο επίκεντρο των γεωπολιτικών ανταγωνισμών.
Ο προτεινόμενος νέος διάδρομος IMEC «έρχεται να δώσει μεγαλύτερη ώθηση στις φιλοδοξίες της Σαουδικής Αραβίας και των Εμιράτων, παρέχοντάς τους νέες ευκαιρίες διαφοροποίησης των οικονομιών τους»· επαναφέρει τα Στενά του Ορμούζ στο επίκεντρο των στρατηγικών σχεδιασμών· και αναδεικνύει ως ιδιαίτερα σημαντικό τον Κόλπο του Ομάν, ενώ παράλληλα θα μπορούσε να προετοιμάσει το έδαφος και για νέες αμυντικού τύπου συγκλίσεις/συμπράξεις μεταξύ των εμπλεκομένων χωρών.
Τα στρατιωτικά γυμνάσια ως προάγγελος εξελίξεων
Υπό το φως των τελευταίων ανακοινώσεων, αποκτούν όμως νέο νόημα και όσα είχαν προηγηθεί τα περασμένα χρόνια: τα ναυτικά γυμνάσια που έλαβαν χώρα, επί παραδείγματι, για πρώτη φορά το 2021 κοντά στον Κόλπο του Ομάν με τη συμμετοχή δυνάμεων από τις ΗΠΑ, την Ινδία, την Ιαπωνία, την Αυστραλία, τη Γαλλία και τα Εμιράτα – τα ναυτικά γυμνάσια που ακολούθησαν φέτος κοντά στις ακτές των ΗΑΕ με τη συμμετοχή δυνάμεων από το Ισραήλ και την Ινδία – οι ναυτικές ασκήσεις Εμιράτων, Ινδίας, Γαλλίας στον Κόλπο του Ομάν – οι Συμφωνίες του Αβραάμ (μεταξύ Ισραήλ και ΗΑΕ) αλλά και οι προωθούμενες επαφές μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ…
Πώς τα βλέπει, όμως, όλα αυτά η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν;
Κάθε άλλο παρά θετικά, θα έλεγε κανείς, πάντοτε με βάση όσα διαρρέει η πλευρά του Τούρκου προέδρου. Στο άκουσμα της είδησης για αυτόν τον νέο οικονομικό διάδρομο που θα ξεκινά από την Ινδία, ο Ερντογάν επανέλαβε τη γνωστή (από την Ανατολική Μεσόγειο) τουρκική επωδό: ότι δηλαδή δεν μπορεί να γίνει τίποτα χωρίς την Τουρκία. «Λέμε ότι δεν υπάρχει διάδρομος χωρίς την Τουρκία. Η Τουρκία αποτελεί σημαντική παραγωγική και εμπορική βάση. Η πιο συμφέρουσα γραμμή για τις μεταφορές από τα ανατολικά προς τα δυτικά πρέπει να διέρχεται από την Τουρκία», δήλωσε ο Ρ. Τ. Ερντογάν, ενώ αντιθέτως, ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου θα καλωσόριζε την είδηση του νέου οικονομικού διαδρόμου ως «καταπληκτική».
Η Τουρκία του Ερντογάν είχε, βέβαια, άλλα σχέδια για την περιοχή, όπως επί παραδείγματι εκείνο μιας – υποστηριζόμενης από το Κατάρ, την Άγκυρα και τον Ιρακινό πρωθυπουργό Μοχάμεντ Σιά Αλ Σουντανί – αναπτυξιακής οδού (οδικών και σιδηροδρομικών υποδομών) που θα συνδέει τη Μέση Ανατολή με την Ευρώπη περνώντας μέσα από το Ιράκ (Βασόρα, Βαγδάτη, Μοσούλη) και την Τουρκία.
Πυρηνικές φιλοδοξίες
Στη σκιά των τελευταίων εξελίξεων αποκτούν όμως πρόσθετο ενδιαφέρον και όσα ανακοίνωσε σήμερα (15 Σεπτεμβρίου), μιλώντας σε δημοσιογράφους, ο Τούρκος υπουργός Ενέργειας Αλπαρσλάν Μπαϊρακτάρ για το – ορατό, σύμφωνα με την τουρκική πλευρά – ενδεχόμενο κατασκευής πυρηνικού σταθμού από την Κίνα στην περιοχή της Ανατολικής Θράκης.
«Δεν νομίζω ότι έχουμε μεγάλες διαφορές. Μπορούμε να συνάψουμε σύντομα συμφωνία με την Κίνα για το πρόγραμμα πυρηνικής ενέργειας», δήλωσε ο Τούρκος υπουργός Ενέργειας, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι κινεζική αντιπροσωπεία έχει ήδη επιθεωρήσει δια ζώσης την περιοχή όπου θα μπορούσαν να ανεγερθούν οι πυρηνικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θράκης.
Με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία ωστόσο, η Τουρκία προωθεί δυναμικά το τελευταίο διάστημα και τον καλούμενο Μέσο ή Μεσαίο Διάδρομο (Middle Corridor).
«Οι αποστολές μεταξύ Κίνας και ΕΕ, κατά μήκος του Βόρειου Διαδρόμου που συνδέει την Κίνα με την Ευρώπη μέσω Καζακστάν, Ρωσίας και Λευκορωσίας, έχουν μειωθεί κατά 40% από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και έπειτα. Αυτή η κατάσταση έχει καταστήσει όμως περισσότερο ελκυστική την πρωτοβουλία της Τουρκίας για τον Μεσαίο Διάδρομο που θα παρακάμπτει τόσο τη Ρωσία όσο και το Ιράν», έγραφε η Τούμπα Έλντεμ στον ιστοχώρο του γερμανικού Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων SWP τον Οκτώβριο του 2022, μιλώντας τότε για μια «αναζωογόνηση του Μεσαίου Διαδρόμου, ως περιφερειακής οικονομικής ζώνης που περιλαμβάνει την Κεντρική Ασία, τον Καύκασο και την Τουρκία, αλλά και ως μια ολοένα ελκυστικότερη εναλλακτική διαδρομή μεταξύ Ευρώπης και Κίνας».
Διόλου τυχαία, η Τουρκία επιχειρεί τα τελευταία χρόνια να ενισχύσει την επιρροή της στην κεντρική Ασία (σε Αζερμπαϊτζάν, Καζακστάν, Κιργιζία/Κιργιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τουρκμενιστάν) μέσω του επονομαζόμενου «Οργανισμού Τουρκικών Κρατών», ενώ και ο «χάρτης του τουρκικού κόσμου» («Türk Dünyası Haritası»), που είχαν παρουσιαστεί να κρατούν οι κ.κ. Ερντογάν και Μπαχτσελί τον Νοέμβριο του 2021, απλωνόταν έως και την κινεζική επαρχία Ξινγιάνγκ – Σιντζιάνγκ και τις περιοχές των Ουιγούρων…
«Οι στενοί πολιτιστικοί δεσμοί της Άγκυρας με τις δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, σε συνδυασμό με την προθυμία των τελευταίων να διαφοροποιήσουν τις εξωτερικές τους σχέσεις μακριά από τη Μόσχα και το Πεκίνο, παρέχουν στην Τουρκία μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ στην περιοχή. Η ΕΕ και η Τουρκία έχουν κοινό συμφέρον να δουν την ευρασιατική συνδεσιμότητα να ενισχύεται για διάφορους λόγους: καθώς έτσι προωθείται η ειρήνη και η ευημερία στον Νότιο Καύκασο και στην Κεντρική Ασία, ενισχύονται οι εμπορικές προσβάσεις στην Κεντρική Ασία, αυξάνεται η ανθεκτικότητα των ευρωπαϊκών εφοδιαστικών αλυσίδων και διαφοροποιούνται οι ευρωπαϊκές προμήθειες ενέργειας. Η ενίσχυση της ευρασιατικής συνδεσιμότητας θα μπορούσε επίσης να εξισορροπήσει την επιρροή της Ρωσίας, της Κίνας και του Ιράν στην Κεντρική Ασία», έγραφε πέρυσι η η Τουρκάλα ακαδημαϊκός Τούμπα Έλντεμ, του Πανεπιστημίου Φενέρμπαχτσε, στον ιστοχώρο του γερμανικού ινστιτούτου SWP, απηχώντας την τουρκική γραμμή προώθησης του καλούμενου Μεσαίου Διαδρόμου που θα συνδέει την Ασία/Κίνα με την Ευρώπη περνώντας μέσα από την περιοχή της Κασπίας και της Τουρκίας.
Τι λέει, όμως, η Κίνα για όλα αυτά;
Το Πεκίνο ετοιμάζεται τον προσεχή Οκτώβριο να γιορτάσει τη συμπλήρωση δέκα ετών από την παρουσίαση της Πρωτοβουλίας Μια Ζώνη Ένας Δρόμος / Ζώνη και Δρόμος.
Σύμφωνα με όσα έχει ανακοινώσει το κινεζικό ΥΠΕΞ, το κατά σειρά τρίτο Belt and Road Forum for International Cooperation (BRF) πρόκειται να λάβει χώρα τον Οκτώβριο στην κινεζική πρωτεύουσα με τη συμμετοχή αντιπροσωπειών από τουλάχιστον 90 χώρες. Όπως λέγεται μάλιστα, τον Οκτώβριο σχεδιάζει να επισκεφτεί την Κίνα και ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν.
Με το βλέμμα στραμμένο στην περασμένη δεκαετία, ο εκπρόσωπος του κινεζικού ΥΠΕΞ, Γουάνγκ Γουενμπίν, χαιρέτισε τα «αποτελέσματα» της συνεργασίας Belt and Road, κάνοντας λόγο για περισσότερα από 3.000 πρότζεκτ και επενδύσεις που προσεγγίζουν σε ύψος το 1 τρισ. δολ. παγκοσμίως.
Δυτικές πηγές υπογραμμίζουν ωστόσο ότι τα πράγματα δεν έχουν πάει και τόσο καλά τα τελευταία χρόνια σε αυτό το μέτωπο, ή τουλάχιστον όχι τόσο ανέφελα όσα θα ήθελε το Πεκίνο.
«Το προφίλ της πρωτοβουλίας BRI στιγματίστηκε τα τελευταία πέντε χρόνια από κατηγορίες σχετικές με παγίδες χρέους (σ.σ. debt traps), αποικιοκρατικές διαθέσεις, ζητήματα οικολογίας και προβλήματα ποιότητας/χαμηλού επιπέδου προδιαγραφών στις κατασκευές», έγραφε πέρυσι η Αντρέεα Μπρίνζα, του Romanian Institute for the Study of the Asia-Pacific (RISAP), στον ασιατικό ιστοχώρο the Diplomat.
«Δάνεια ύψους περίπου 78,5 δισ. δολ., που δόθηκαν από κινεζικά ιδρύματα για την κατασκευή υποδομών σε ολόκληρο τον κόσμο στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας BRI, επαναδιαπραγματεύθηκαν ή διαγράφηκαν το διάστημα από το 2020 έως τα τέλη Μαρτίου του 2023», έγραφαν οι FT τον περασμένο Απρίλιο, εστιάζοντας στο θέμα των δανείων που δόθηκαν από την Κίνα τα περασμένα χρόνια και τώρα «κοκκινίζουν» υπό το βάρος της αδυναμίας αποπληρωμής εν μέσω καταγγελιών.
Η Νάντια Κλαρκ γράφει στον ιστοχώρο του Council on Foreign Relations (CFR) για «την άνοδο και την πτώση του BRI», υπογραμμίζοντας ως πρόβλημα τις κινεζικές αποτυχίες στα πεδία του ανεπαρκούς συντονισμού των πρότζεκτ, της μη-προσοχής στη λεπτομέρεια και της ελλειμματικής διαχείρισης κινδύνου (poor risk management).
Οι Φράνσις Φουκουγιάμα και Μάικλ Μπένον του Πανεπιστημίου Στάνφορντ γράφουν για τον κινεζικό «δρόμο προς την καταστροφή» αναφερόμενοι στην πρωτοβουλία BRI που δεν εξελίχθηκε όπως ακριβώς θα ήθελε το Πεκίνο.
«Η Πρωτοβουλία Ζώνη και Δρόμος έχει, ακόμη, μπροστά της πολλά μίλια να καλύψει», γράφει ο πρέσβης της Κίνας στην Ιαπωνία, Γου Τζιανγκχάο, στον ιστοχώρο του πρακτορείου Nikkei Asia, υπερασπιζόμενος τις κινεζικές επιλογές… επιλογές οι οποίες ωστόσο πια «δοκιμάζονται» υπό το βάρος των τελευταίων εξελίξεων… από την Ασία έως τη Θράκη και την Ιταλία, την πρώτη και μοναδική χώρα της G7 που έχει ενταχθεί – αρχής γενομένης από το 2019 – στον νέο κινεζικό «Δρόμο του Μεταξιού» από τον οποίο όμως, ως φαίνεται, η Ρώμη ετοιμάζεται να αποσυρθεί τους προσεχείς μήνες…
ΠΗΓΗ: Η Καθημερινή
