Του Αλέξανδρου Ασωνίτη*
Πέθανε την προηγούμενη εβδομάδα στην Νέα Υόρκη ο μεγάλος Έλληνας εικαστικός δημιουργός Λουκάς Σαμαράς, που εκτός από πρωτοπόρος με τις περίφημες φωτογραφικές αυτοπροσωπογραφίες του, μεταξύ πολλών άλλων, βέβαια, ήταν γεννημένος, όπως γράφει, στην Kastoria, Macedonia, Greece -μήπως ήταν εθνικιστικό μιάσμα κι αυτός ο New Yorker, από το 1946; Το γραφείο εσωτερικών υποθέσεων τι λέει επ’ αυτού; Τι ήταν ο Λουκάς Σαμαράς; Κορυφαίος εικαστικός, παγκοσμίως. Απ’ τους ελάχιστους που αποδέχθηκαν και αποπειράθηκαν να ιχνογραφήσουν την τρέλλα. Άξονας αυτογνωσίας και περηφάνειας. Τι αυτοσεβασμό και αυτοπεποίθηση μπορεί να έχει όποιος δεν γνωρίζει τα πολιτιστικά επιτεύγματα του τόπου του και των ανθρώπων του;
Α:
Η ταχύτητα της σκέψης, η επιτάχυνση της σκέψης, οι αδιάκοπες σκέψεις και η ταυτόχρονη πραγματοποίησή τους, οι πολλές ταυτόχρονες σκέψεις και οι ταυτόχρονες εκτελέσεις τους, η πληθώρα των σκέψεων και των αποτυπώσεών τους, η διατύπωση νέων τρόπων προσέγγισης του κόσμου και ανάδειξης καινοφανών στοιχείων, η συνεχής δημιουργία και επινόηση, η εγωπαθής υπερβολή που προβάλλει τον εαυτό της τόσο υπερβολικά που παύει να είναι υπερβολή, ενώ παραμένει υπερβολή, όλα αυτά συνιστούν, κατά τεκμήριο, τις ψηφίδες μιας μεγαλοφυΐας.
Που διεμβολίζει τον καθημερινό και ιστορικό χρόνο και ισορροπεί ανάμεσα στην σκέψη και στην πράξη, στην ύλη-υλικό και στην χρήση τους, ευρισκόμενη πάντα σε συνεχή κίνηση, συγχωνεύοντας το τέλος με την αρχή, την αρχή με το τέλος, τίποτα δεν αρχίζει και τίποτα δεν τελειώνει, νέες μορφές και μορφώματα δημιουργούνται διαρκώς και προστίθενται το ένα στο άλλο οικοδομώντας ένα σύμπαν. Που φαίνεται αύταρκες και πλήρες, κι ωστόσο διαστέλλεται ακατάπαυστα για να συμπεριλάβει κι άλλα στοιχεία και ριζώματα, κι όσο νέα ριζώματα προσλαμβάνει, τόσο διαστέλλεται για να περιλάβει κι άλλα, και τα περιλαμβάνει, αλλά δεν πληρούται ποτέ.
Αυτή είναι, και έτσι εκτυλίσσεται, η εικαστική δημιουργία του Λουκά Σαμαρά, αυτός είναι ο Λουκάς Σαμαράς κι η μεγαλοφυΐα του, που μετατρέπει την ίδια της την ηχώ σε μορφές και σε εικόνες, σε γλυπτά, σε κατασκευές και εγκαταστάσεις, σε φωτογραφίες, σε κλασική ζωγραφική, σε φιλμάκια, σε φαντασμαγορικά πολυποίκιλτα κουτιά, σε έπιπλα, σε ιδιόμορφες καρέκλες, σε κοσμήματα, χρησιμοποιώντας όλους σχεδόν τους τρόπους της εικαστικής έκφρασης, εκτός από γλυπτική σε μάρμαρο, νομίζω, αλλάζοντας συνεχώς μέσα, γιατί ο νέος τρόπος σημαίνει κάθε φορά και νέο περιεχόμενο, και είναι το αίμα και τα αιμοσφαίρια της ευφυΐας.
Πολυμήχανος, ακαταπόνητος, εφευρετικός, πρωτότυπος, πρωτοπόρος, με τις διάσημες αριστουργηματικές πολαρόϊντ αυτοφωτογραφίες του (που σήμερα αποκαλούνται «σέλφις»), ανήσυχος, ανικανοποίητος, αεικίνητος ευπροσάρμοστος σε κάθε εξέλιξη και δυνατότητα, ο Σαμαράς εκείνο που κυρίως προβάλλει με το έργο του είναι την αέναη κίνηση του ανθρώπινου μυαλού, δείχνοντας ότι ο άνθρωπος υπάρχει για να εξηγεί τον κόσμο (υπό το προσωπικό του πρίσμα) και να δημιουργεί αενάως.
Μέρα χωρίς δημιουργία είναι μια θεμελιωδώς χαμένη μέρα κι ο άνθρωπος χάνει το άνθος της υποστάσεώς του, αν ασχολείται με κάτι άλλο πλην της σκέψης και της δημιουργίας. Το επιβεβαιώνουν οι τρομοκρατικά αγράμματοι οικονομολόγοι και χρηματιστές, διεθνώς, και οι πολιτικοί, η νέα παγκόσμια ολιγαρχία που στην Ελλάδα είναι και κληρονομική. Αυτή όμως, είναι η πρωταρχική υποχρέωση και απόλαυση του ανθρώπου, μετά την «χαρούμενη επιστήμη» του Νίτσε, ο Σαμαράςμε το έργο του αναδεικνύει την «χαρούμενη δημιουργία»:
Προορισμός του ανθρώπου, εκτός της αναπαραγωγής, είναι η χαρά που προέρχεται απ’ την γνώση και την επεξεργασία της, την δημιουργία δηλαδή, καθένας μπορεί να συναισθανθεί πόσο γλίσχρη είναι η σπατάλη του χρόνου και του εαυτού μας αντικρύζοντας τα δεκάδες έργα του Σαμαρά, έργα μικρά και μεγάλα, παράξενα και απλά, ιδιοφυή, ιδιαίτερα, ιδιόκαλλα που αποκαλύπτουν, επίσης, πόσο επιδεξιότητα κρύβεται στα δάκτυλα, στα χέρια μας.
Τι συνέβη, λοιπόν; Πρώτα, η σκέψη κίνησε τα χέρια ή τα χέρια έχουν μια αυτόνομη ευφυΐα και κινητοποίησαν την σκέψη, ή και τα δύο, δεν υπάρχει απάντηση εδώ, αν και ο Αναξαγόρας επισημαίνει ότι: «Ο άνθρωπος σκέφτεται (είναι νουνεχέστερος) γιατί έχει χέρια», με τον νου, και τον νου των χεριών μας, δημιουργούμε τον πολιτισμό, άρα ο πολιτισμός είναι κατ’ αρχήν σωματικός, βασικός άξονας του ελληνικής σκέψης και κοσμοθέασης που αποτυπώνεται σήμερα σε δεκάδες λαϊκά τραγούδια. Αλλοιώς, πολιτισμός που αποκλείει ή διώκει το σώμα, τα χέρια του νου, δεν είναι πολιτισμός αλλά βαρβαρότητα που, όσο περισσότερο αγωνιά να μεταμφιεσθεί, τόσο περισσότερο οίκτο προκαλεί.
Το έργο του Σαμαρά είναι έργο της νόησης και των χεριών, της κίνησης και της επιδεξιότητας, της πολλαπλής αντίρροπης, αλλά και ομόρροπης, ευστροφίας, γι’ αυτό κι η αναδρομική του έκθεση, το καλοκαίρι του 2005, στην Εθνική Πινακοθήκη, με επιμέλεια της σημερινής διευθύντριας του ΕΜΣΤ Κατερίνας Κοσκινά, είχε κάτι το ασφυκτικό. Όχι επειδή ο χώρος της Πινακοθήκης ήταν μικρός, που ήταν, αλλά επειδή η αίσθηση της μεγαλοφυΐας, που αναδυόταν απ’ τα έργα του, ήταν αποπνικτική: Μια αφθονία επινοήσεων και δημιουργίας παρεισέφρυε στην αναπνοή των επισκεπτών εμποδίζοντας την εκφορά της, κι εννοώ την νοητική αναπνοή.
Εννοώ ότι η μεγάλη σε ποσότητα, ποιότητα και οξυδέρκεια δημιουργία έλεγχε εξ αντικειμένου τον καθένα μας (αυτή είναι μια εγγενής λειτουργία της τέχνης), αποτελώντας ένα είδος αυτοεξομολογητηρίου με εικαστική μορφή. Η ενστικτώδης αυτοκριτική ήταν, λοιπόν, που έκανε την έκθεση αποπνικτική, οι κραδασμοί ευφυΐας που διαχέονταν στον αέρα και τύλιγαν με την αύρα τους όλα τα έργα του Σαμαρά, τα οποία συνόψιζαν την δημιουργία πενήντα περίπου ετών, πολλά χρόνια, άρα πολλά έργα και συμπυκνωμένη ευφυΐα, θα αντιτάξει ευλόγως κάποιος.
Αλλά εγώ θα του αντιτάξω ότι, ακόμα καλύτερα τότε, γιατί η μεγαλοφυής σύλληψη και δημιουργία, στην οποία αναφέρομαι, δεν ελέγχει μόνο τους θεατές ούτε αποδεικνύει πόσο η δημιουργία είναι συνώνυμη της χαράς, αυτή η δημιουργία προξενεί χαρά και ευφορία στους τρίτους, κι απ’ την χαρά του δημιουργού περνάμε στην χαρά του θεατή, όλα εδώ συντείνουν στην χαρά και την καταξίωση του ανθρώπου, τέχνη σημαίνει ευδαιμονία, αυτός είναι ο ορισμός του πολιτισμού, αν ο πολιτισμός δεν προκαλεί ευφορία, αν στις πτυχώσεις του δεν ανακαλύπτουμε τον ίδιο μας τον εαυτό και την χαρούμενη ιερότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, τότε δεν είναι πολιτισμός,
Αυτή είναι όμως η ζωή και οι κανονισμοί της, έτσι χαίρεται ο άνθρωπος, δημιουργώντας ή απολαμβανόντας, τις δημιουργίες των άλλων, συμμετέχοντας ούτως ή άλλως στο κοινό καλό, δηλαδή. Κι αν κάποιος παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι χωρίζονται σε δημιουργούς και μη, θα αντιτάξω πάλι ότι ο Σαμαράς είναι μεν μεγαλοφυής εικαστικός, αλλά ότι δεν γράφει τραγούδια ή βιβλία. Ωστόσο όσα κείμενα του περιλαμβάνονται στον κατάλογο της έκθεσης είναι γραμμένα εξαιρετικά, κι έχει εκδώσει διηγήματα, βλ. σχετικό άρθρο μου στην Ελευθεροτυπία: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id= 60120.
Υπάρχει μια εγγενής δημοκρατία στο σύμπαν και στην ζωή, που αυτό δημιουργεί, την οποία δημοκρατία δυσκολευόμαστε, λόγω της μονοδιάστατης και δογματικής αγωγής και αντίληψής μας, να αντιληφθούμε. Αλλά ακριβώς χάριν της δημοκρατίας αυτής ο λιγότερο, ας πούμε, προικισμένος άνθρωπος δικαιούται, έχει μερίδιο, είναι η μοίρα του, να φτιάξει ένα κομψοτέχνημα σ’ όποιον τομέα τού αρέσει. Αρκεί μόνο να κατανοήσει, με το ένστικτο ή την παιδεία, ότι η ομορφιά που μας περιβάλλει θρέφεται κι αναπτύσσεται με ομορφιά που, σαν αντίδωρο, της προσφέρουν οι παρατηρητές της, αφού χωρίς τους παρατηρητές μαραίνεται, κι αυτό απαιτεί έναν πολλαπλασιασμό του πεδίου της όρασης. Κι ένα ακόμα δώρο της τέχνης του Σαμαρά, είναι αυτό που θα ονόμαζα: «η απόλαυση της όρασης».
Γιατί, όταν αντικρύζουμε το είναι του γίγνεσθαι, ο επιθανάτιος ρόγχος κάθε φόβου αυτοαναφλέγεται και καίγεται και σβήνει. Τι νόημα έχει ο θάνατος όταν υπήρξες, και τι νόημα έχει να ζούμε αν δεν χαιρόμαστε, αν δεν σκεφτόμαστε, δεν ορούμε, δεν διαβάζουμε, αν δεν συγχωνεύουμε αισθήσεις και νόηση, αν δεν υποληπτόμαστε το σώμα μας και δεν το συνδέουμε με τις αισθήσεις και την νόηση;
Νοιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη για τον Λουκά Σαμαρά. Όχι μόνο γιατί μού έμαθε τι σημαίνει και πού ακροβολίζεται η σύγχρονη τέχνη (που έχει πάντα το σοβαρό μειονέκτημα ότι συχνά απαιτεί ειδικές συνθήκες εκθέσεως, σε εσωτερικούς κι όχι δημόσιους χώρους), αλλά επειδή υπάρχει, σκέφτεται, δημιουργεί, επειδή είναι απλόχερος με το απλόχερο ταλέντο του και απολαμβάνει κάθε δευτερόλεπτο δημιουργώντας, που σημαίνει ότι ζει περισσότερο, παρ’ ότι χρόνος δεν υπάρχει (κι αυτό στα μάτια μου είναι αλήθεια), όμως ο καθημερινός χρόνος πολλαπλασιάζεται αν εναρμονίσεις τον εαυτό σου με την αέναη περιδίνηση του σύμπαντος και του νού, γιατί τι είναι ο νους, αν όχι μια μικρογραφία του σύμπαντος;
Όπως δεν σταματάει το σύμπαν να κινείται, έτσι δεν σταματάει κι ο νούς και οι κινήσεις του, που έγραφε ο Κάλβος στα σχόλια του για τις Ωδές. Η ακινησία συνιστά θεωρητική παρέκκλιση (όχι στασιμότητα όμως), έχουν δίκηο όσοι διαφώνησαν με τους Ελεάτες.
Νοιώθω λοιπόν μεγάλη ευγνωμοσύνη για τον Λουκά Σαμαρά. Και για την απέραντη κι ακλόνητη αφοσίωση του στην δημιουργία, και για την ευφυΐα και τα υπερεπιδέξια χέρια του, χέρια που αναδεικνύουν τον κόσμο, τον μεταπλάθουν, τον ομορφαίνουν. Και δεν λέω τίποτα για τον δήθεν ναρκισσισμό του και την χρησιμοποίηση του εαυτού του ως μοντέλο, γιατί θα υποβίβαζα την δημιουργία του αλλά και την ευφροσύνη τού να ξέρεις ότι, κάπου σ’ έναν ουρανοξύστη, στην Νέα Υόρκη, υπάρχει ένας άνθρωπος που δημιουργεί ακατάπαυστα δίνοντας χαρά στην χαρά, κι όλοι πια ξέρουμε πως ζωή και άνθρωπος ισοδυναμούν, ενσαρκώνουν και μετουσιώνουν χαρά, όλα προορίζονται για όλους, εγκολπωνόμαστε τα καλά και πετάμε τα αδιάφορα, τα κακά, που και αυτά καλά είναι, αφού προβάλλουν περισσότερο τα καλά συντελώντας στην αρμονία και στην κατανόησή της.
Ένας Καστοριανός, λοιπόν, απομονωμένος σ’ έναν Νεοϋορκέζικο ουρανοξύστη φτιάχνει έργα που μένουν στην ιστορία και προκαλούν ψυχική μέθη κι ενθουσιασμό, τι άλλο μπορεί να θέλει κάποιος για να είναι ευγνώμων;
Είμαι ευγνώμων στον χειρώνακτα Λουκά Σαμαρά και για πιο προσωπικούς λόγους, επειδή μ’ έμαθε τι σημαίνει και πόσο αξίζει να φτιάχνεις και να κατασκευάζεις (έτσι βοήθησα να φτιάξουμε μ’ έναν φίλο μια βιβλιοθήκη-μπαούλο), αλλά κι επειδή αυτός, ένας μετανάστης στις ΗΠΑ από παιδάκι δέκα χρονών, από το 1947, τονίζει τον λαϊκό μας πολιτισμό κι έχει επενδύσει δυο ταινιάκια του με λαϊκά τραγούδια (την «Άτακτη» του Βαμβακάρη και το «Στον Κάτω Κόσμο, ρε Λουκά», των Ζαμπέτα-Άθα).
Τού ‘στειλα λοιπόν ένα σι-ντί με λαϊκά που μιλάνε για τον θάνατο της μάνας όταν ο γιος της βρίσκεται στην ξενητειά, όπως συνέβη στην περίπτωση του. Η μάνα του πέθανε στην Θεσσαλονίκη, κι εκείνος στην Νέα Υόρκη έφτιαξε εν είδει σάβανου μια σειρά από χρωματιστές υφασμάτινες λωρίδες, μανδύες, μέσα σε πλέξι-γκλας: «…δεν ήμουν εκεί για να την δω, δεν ήμουν εκεί για να το δώ, όμως αυτά είναι σάβανα για την τυλίξουν… (οι μανδύες αυτοί) έχουν αξία. δεν είναι ωραίοι. είναι το καλύτερο μπορούσα να κάνω για εκείνην».
Πιστεύω λοιπόν ότι τα τραγούδια που του ‘στειλα θα τού αρέσουν («μάνα πάρε με στον τάφο, πάλι να ‘μαστε μαζί, να ξανάβρω εγώ κοντά σου, την αγάπη την στοργή», με τον Γιώργο Ταλιούρη), αλλά απ’ τα εκατοντάδες έργα του στην Πινακοθήκη, θα σταθώ σε ένα:
Βλέποντας τις πολαρόϊντ που έκανε τον Νοέμβριο του 1973, σκέφτηκα αν δημιούργησε κάτι στις 17 Νοεμβρίου και τι ήταν, ενδεχομένως, αυτό. Η απάντηση βρίσκεται στην 160η σελίδα του εξαιρετικού καταλόγου του, που περιλαμβάνει όλο σχεδόν το έργο του Λουκά Σαμαρά κι εκεί βλέπουμε μια πολαρόϊντ, (Φωτο-μεταμόρφωση) στην οποία ένα, καθισμένο σε καρέκλα, ακέφαλο μυώδες σώμα είναι πλημμυρισμένο από αίμα.
Όσην ώρα γράφω, σκέφτομαι κάτι που θέλω να πω και μπορεί να παρεξηγηθεί, αλλά κάθε λογοδοσία στις ηττημένες ψυχές, μάς κάνει να μοιάζουμε μ’ αυτές, γι’ αυτό και το γράφω, γιατί αν υπάρχει ένας καλλιτέχνης που θα μπορούσε να ξαναφτιάξει τα δυο χρυσελεφάντινα αγάλματα του Φειδία, την Αθηνά, στον Παρθενώνα, και τον Δία, στην Ολυμπία, αυτός είναι μόνο ο Σαμαράς.
Όχι επειδή είναι ΄Ελληνας (στην τέχνη είναι πολιτογραφημένος Αμερικάνος παρά τις ελληνικές λέξεις που διασπείρει στο έργο του και την συμμετοχή του στην Μπιενάλε της Βενετίας εκπροσωπώντας την Ελλάδα), αυτό δεν έχει καμμία ιδιαίτερη σημασία (πατρίδα κάθε δημιουργού είναι η σκέψη του), μάς προκαλεί περισσότερη χαρά αλλά μέχρις εκεί.
Ο Σαμαράς είναι ο μόνος που θα μπορούσε, γιατί διαθέτει σε πλεόνασμα την ειδική εκείνη δαιμονική ευφυΐα που μόνο με του Νταλί μπορεί να παραβληθεί (θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον μια σχετική συγκριτική μελέτη), όπως αυτονομείται συνθλίβοντας τον μέσο ανώτερο όρο, που αγγίζει την παράνοια, την προσπερνά, κι επιστρέφει, Διονυσιακή κι Απολλώνεια μαζί, για να δημιουργήσει και ν’ απαστράψει, για να χαρεί και να δώσει τέτοια χαρά που μπροστά της μένεις έκθαμβος, αλλά το θάμβος δεν προκαλεί μειονεξία και μοναξιά, αντίθετα απελευθερώνει αλλεπάλληλα κύματα της πιο αυτάρκους ανάτασης, γιατί καθένας αναγνωρίζει εκεί τον πυρήνα αυτού που ξέρει ότι αποτελεί την βαθύτερη ουσία της προσωρινής αιώνιας παρουσίας μας στην γη, αφού ό,τι υπήρξε κάποτε, δεν πρόκειται να χαθεί ποτέ.
Αυτός είναι, αυτός νομίζω πως είναι ο Λουκάς Σαμαράς, ο Λούκας Σάμαρας, η τέχνη του κι ο αεινοώνπράττων δαίμονας του.
Photo-Transformation, εκτύπωση Polaroid SX-70, 1973, Getty Museum
Β: Με δικά του λόγια:
Ήμουν Έλληνας. Κι αυτό σήμαινε Δίας, Θησέας, Ερμής, Αθηνά, Ηρακλής, Θεμιστοκλής, Ηρώ και Λέανδρος, Περσία, Γυμνότητα Σοφία, Λευκό Μάρμαρο και Έρωτας. Ήμουν Μακεδόνας, κι αυτό σήμαινε Αλέξανδρος, μυστηριακή λάμψη του Βυζαντίου, Χριστός και Παράδεισος, Τουρκία, Φόνος και Ανάσταση. Ήμουν Καστοριανός, κι αυτό περιλάμβανε τα σπίτια, την λίμνη, τους γέροντες, έθιμα, πόλεμο. Τη μάνα μου και την οικογένεια της. Ήμουν Σαμαράς, κι αυτό σήμαινε το σόϊ του πατέρα μου και τον τόπο του…
Γράφω πρώϊμα την αυτοβιογραφία μου. Γιατί; Τι έχω κάνει; Ποιες χρήσιμες ερωτήσεις έθεσα; Απάντησα, άλλαξα καθόλου τον κόσμο; Μόνο πάνω σε μένα δουλεύω. Αλλά όχι μόνο για μένα: Την γράφω για τους προγόνους μου. Γιατί δεν έχουν άλλο ίχνος πάρα μόνο μέσα από μένα. Το κάνω για την γενέθλια πόλη μου. Γιατί διέπλασε την ψυχή μου και γιατί μόνο μεγαλύτερες πόλεις ακούγονται. Για την χώρα και τα έθιμα απ’ όπου προέρχομαι, γιατί βρίσκονται έξω από το προσκήνιο για πάνω από χίλια χρόνια. Για τους απλούς ανθρώπους….
Γ:
Τι διαβάζουμε στην Βικιπαιδεία; Lucas Samaras (b. 1936, Kastoria, Macedonia, Greece) has been the subject of more than one-hundred solo exhibitions and seven major career retrospectives, including Unrepentant Ego:(το: Αμετανόητο Εγώ).
Τι σημαίνουν ολ’ αυτά; Βρήκαμε κι άλλον αμετανόητο ελληναρά και ελληνόψυχο, έχουμε κι άλλον βαμμένο εθνικιστή; Μακεδονία δεν είναι μόνο η Fyrom, που την έχουν αναγνωρίσει 100 τόσα κράτη και μόνο η φασιστορατσιστική Ελλάδα κι οι στρατηγοί της την παρεμποδίζουν; Κι αυτός ο Σαμαράς επαναλαμβάνει στα κείμενά του ότι είναι Έλληνας, Μακεδόνας, Καστοριανός; Και γιατί τα διηγήματά του τα τιτλοφόρησε: Dickman, Shitman, Ourmerica και δεν τα τιτλοφόρησε: Gruefskiman, Gligorofman, Ourmakedonska; Τι έχουμε εδώ, τι συμβαίνει; Ιοί, χολέρες και πανούκλες, γρηγορείτε, αφυπνισθείτε, ξεσηκωθείτε! Φωνάξτε τον Αλέξη Ηρακλείδη, τον Δημήτρη Χριστόπουλο, τον Νίκο Βούτση, την Ελένη Γιαννακάκη να καταγγείλουν τον ελληνικό εθνικισμό! Για να τραγουδήσουμε όλοι μαζί το εμβατήριο για την «εξέγερση» του Ίλιντεν… ένα δύο τρία, μαρς! Εμπρός της Βουργαρίας οι kleftoΜακεντόνσκι!
ΥΓ: Το άρθρο είναι γραμμένο πριν την μειοδοσία των Πρεσπών. Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό highlights υπό την εμπνευσμένη διεύθυνση του συγγραφέα Κωνσταντίνου Τζαμιώτη και αναδημοσιεύθηκε, ένα τμήμα του, στην Ελευθεροτυπία και ολόκληρο στην ιστοσελίδα presspublica, με μικρές αλλαγές και τον τίτλο: Η μεγαλοφυΐα του Λουκά Σαμαρά.
* Ο Αλέξανδρος Ασωνίτης είναι συγγραφέας. Η μυθιστορηματική του τριλογία: Εκτέλεση, Εκδίκηση, Καθαρμοί, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη (Σημ: τα έργα στο εξώφυλλο της Εκτέλεσης και της Εκδίκησης είναι του Λουκά Σαμαρά). Διευθύνει την σχολή σεμιναρίων Ανοιχτή Τέχνη, στο Σύνταγμα.
ΠΗΓΗ: https://ardin-rixi.gr/archives/256024
