Ούλουγκ Μπεγκ (1393 ή 1394 – 1449) Τιμουρίδης κυβερνήτης, σουλτάνος, αλλά και σημαντικός αστρονόμος και μαθηματικός

Ο Μιρζά Μουχαμάντ Ταραγκάυ μπιν Σαχρούχ,νωστότερος διεθνώς ως Ούλουγκ Μπεγκ (Ulugh Beg) και εξελληνισμένα ως Ουλούγ μπέης ή Ουλούγ βέης (22 Μαρτίου 1393 ή 1394 – 27 Οκτωβρίου 1449) ήταν Τιμουρίδης κυβερνήτης, σουλτάνος, αλλά και σημαντικός αστρονόμος και μαθηματικός. Το «Ούλουγκ Μπεγκ» δεν είναι πραγματικό όνομα, αλλά προσωνύμιο, που μπορεί να αποδοθεί ως «Μέγας Κυβερνήτης» ή «ηγέτης-πατριάρχης», το τουρκομανικό ισοδύναμο του περσικο-αραβικού τίτλου του Ταμερλάνου Amīr-e Kabīr.

Ο Ούλουγκ Μπεγκ άφησε σημαντικό έργο στα μαθηματικά που σχετίζονται με την αστρονομία, όπως είναι η τριγωνομετρία και η σφαιρική γεωμετρία. Κατασκεύασε το μεγάλο Αστεροσκοπείο του Ούλουγκ Μπεγκ στη Σαμαρκάνδη, όπως και τη Μαντράσα του Ούλουγκ Μπεγκ στο Ρετζιστάν της Σαμαρκάνδης και στη Μπουχάρα, καθιστώντας τις πόλεις αυτές τα πνευματικά κέντρα της κεντρικής Ασίας. Η τεράστια περιοχή που διοικούσε εκτεινόταν στις σημερινές χώρες Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν, Κιργισία, στο νότιο Καζακστάν και στο μεγαλύτερο μέρος του Αφγανιστάν, επί σχεδόν 40 χρόνια, από το 1411 μέχρι το 1449.

Ο Ούλουγκ Μπεγκ γεννήθηκε στο Σολτανίγιε, τότε πρωτεύουσα του Ιλχανάτου των Μογγόλων στην Περσία, και ήταν εγγονός του μεγάλου Μογγόλου ηγέτη και κατακτητή Ταμερλάνου (Τιμούρ-ι-Λενγκ = Τιμούρ ο Κουτσός, 1336–1405), και πρωτότοκος γιος του Σαχ Ρουχ Μιρζά. Μητέρα του ήταν η Γκοχαρσάντ, μέλος ηγετικής οικογένειας (των Giyasitdin Tarhan) των Τουρκομάνων της Υπερωξιανής. Ως παιδί ο Ούλουγκ Μπεγκ ταξίδεψε σε μεγάλο μέρος της Μέσης Ανατολής και των Ινδιών καθώς ο παππούς του επεξέτεινε τις κατακτήσεις του σε αυτές τις περιοχές. Ωστόσο, μετά τον θάνατο του Ταμερλάνου και τη διαδοχή του από τον πατέρα του, εγκαταστάθηκε στη Σαμαρκάνδη, την πρωτεύουσα του Ταμερλάνου. Από τότε που ο Σαχ Ρουχ μετέφερε την πρωτεύουσα στο Χεράτ (1409), ο δεκαεξάχρονος Ούλουγκ Μπεγκ έγινε ο κυβερνήτης του στη Σαμαρκάνδη, ενώ το 1411 έγινε ο ηγεμόνας ολόκληρου του χανάτου της Υπερωξιανής (Μαβαραννάρ).

Επιστήμη

Ο έφηβος Ούλουγκ Μπεγκ άρχισε να μετατρέπει την πόλη σε κέντρο παιδείας της Αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στο 1417 και στο 1420, έχτισε ένα μεντρεσέ στην κεντρική πλατεία Ρετζιστάν της Σαμαρκάνδης και προσεκάλεσε πολυάριθμους αστρονόμους και μαθηματικούς του ισλαμικού κόσμου να διδάξουν και να ερευνήσουν εκεί. Το κτίσμα αυτό σώζεται μέχρι σήμερα.

Ο Ούλουγκ Μπεγκ ήταν ο ίδιος διάσημος από τα νιάτα του ως ποιητής και πρακτικός θεραπευτής. Συνήθιζε να συζητά με άλλους ποιητές για επίκαιρα θέματα. Του άρεσε να επιχειρηματολογεί με ποιητικό τρόπο, που ονομαζόταν «Bahribayt» από τους ποιητές της πόλης. Σύμφωνα με το ρωσικό ιατρικό βιβλίο Μασκόφσκι, ο Ούλουγκ Μπεγκ ανεκάλυψε το μίγμα οινοπνεύματος με σκόρδο, για τη θεραπεία συμπτωμάτων όπως η διάρροια, ο πονοκέφαλος και ο στομαχόπονος.

Αστρονομία

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Ούλουγκ Μπεγκ όμως ήταν η αστρονομία και το 1428 έκτισε ένα τεράστιο αστεροσκοπείο, το Gurkhani Zij, παρόμοιο με το μεταγενέστερο Ουρανίενμποργκ του Τύχο Μπράχε. Χωρίς τηλεσκόπια, ο Ούλουγκ Μπεγκ αύξησε την ακρίβεια των μετρήσεών του μεγαλώνοντας τον εξάντα του: η ακτίνα του έφθανε τα 36 μέτρα.

Χρησιμοποιώντας αυτό το όργανο, ο Ούλουγκ Μπεγκ ολοκλήρωσε το 1437 τον κατάλογο Zij-i-Sultani των 994 αστέρων, που θεωρείται γενικώς ο μεγαλύτερος αστρικός κατάλογος ανάμεσα σε αυτούς του Πτολεμαίου και του Μπράχε, ένα έργο που στέκει δίπλα μόνο στο Βιβλίο των απλανών αστέρων του Αλ Σούφι σε ολόκληρη την ισλαμική αστρονομία. Τα σοβαρά λάθη που βρήκε σε προγενέστερους αραβικούς αστρικούς καταλόγους (πολλοί από τους οποίους είχαν απλώς επικαιροποιήσει το έργο του Πτολεμαίου, προσθέτοντας την επίδραση που είχε η μετάπτωση των ισημεριών στα μήκη), τον ώθησαν να επαναπροσδιορίσει τις θέσεις 992 απλανών αστέρων, στους οποίους προσέθεσε 27 ακόμα από τον κατάλογο Βιβλίο των απλανών αστέρων του Αλ Σούφι (964 μ.Χ.), οι οποίοι ήταν πολύ νότια για να μπορούν να παρατηρηθούν από τη Σαμαρκάνδη. Στην Ευρώπη αυτός ο κατάλογος πρωτοδημοσιεύθηκε δύο αιώνες αργότερα (1665), από τον Βρετανό ανατολιστή Τόμας Χάυντ στην Οξφόρδη, υπό τον τίτλο Tabulae longitudinis et latitudinis stellarum fixarum ex observatione Ulugbeighi και στη συνέχεια το 1767 από τον G. Sharpe. Μία πιο πρόσφατη έκδοση είναι αυτή που επιμελήθηκε ο Edward Ball Knobel υπό τον τίτλο Ulugh Beg’s Catalogue of Stars, Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain, with a Vocabulary of Persian and Arabic Words (μετάφραση από την περσική γλώσσα, 1917).

Το 1437 ο Ούλουγκ Μπεγκ προσδιόρισε τη διάρκεια του αστρικού έτους σε 365,2570370… ημέρες ή 365^ημ. 6^ώ. 10^λ. 8^δευτ. (διαφορά από τη σημερινή τιμή μόλις +58 δευτερόλεπτα). Η τιμή αυτή βελτιώθηκε κατά 28 δευτερόλεπτα το 1525 από τον Κοπέρνικο. Ωστόσο, ο Μπεγκ μέτρησε αργότερα μία ακριβέστερη τιμή. Μέτρησε επίσης τη λόξωση της εκλειπτικής ως 23,52 μοίρες, τιμή που παρέμεινε η ακριβέστερη για αιώνες, όντας ακριβέστερη από τις μεταγενέστερες μετρήσεις του Κοπέρνικου και του Μπράχε.

Ο διασημότερος μαθητής του Ούλουγκ Μπεγκ στην αστρονομία υπήρξε ο Αλί Κουστζί, που πέθανε το 1474.

Μαθηματικά

Ο Ούλουγκ Μπεγκ υπήρξε επίσης μία μαθηματική ιδιοφυία του 15ου αιώνα — παρότι το βασικό χαρακτηριστικό του ήταν η επιμονή περισσότερο από κάποια ασυνήθιστη ικανότητα του εγκεφάλου. Πάνω στο αντικείμενο αυτό συνέταξε ακριβείς τριγωνομετρικούς πίνακες ημιτόνων και εφαπτομένων με ακρίβεια τουλάχιστον οκτώ δεκαδικών ψηφίων.

Το τέλος του

Ο Ούλουγκ Μπεγκ απεικονίζεται μαζί με σχέδιο του αστεροσκοπείου του σε αυτό το σοβιετικό γραμματόσημο του 1987, όπου χαρακτηρίζεται ως Ουζμπέκος αστρονόμος και μαθηματικός.

Οι επιστημονικές ικανότητες του Ούλουγκ Μπεγκ δεν συνοδεύονταν από εξίσου μεγάλες διοικητικές ικανότητες. Μαθαίνοντας τον θάνατο του πατέρα του, πήγε στο Μπαλχ, όπου πληροφορήθηκε ότι ο ανηψιός του, ο Ala-ud-Daulah Mirza bin Baysonqor, γιος του αδελφού του, του Μπαϊσονκόρ, διεκδικούσε την ηγεσία της αυτοκρατορίας του Ταμερλάνου στη Χεράτ. Τότε ο Ούλουγκ Μπεγκ προέλασε εναντίον του, έδωσε μάχη με τις δυνάμεις του στο Μπάλα Μουργκάμπ (σήμερα χωριό στην επαρχία Μπαντγκίς) και την κέρδισε. Στη συνέχεια, προέλασε κατά της Χεράτ και κατέσφαξε τον πληθυσμό της το 1448, αλλά ο αδελφός του ηττηθέντος, ο Μιρζά Αμπούλ-Κασίμ Μπαμπούρ μπιν Μπαϊσονκόρ, προσέτρεξε και νίκησε τον Ούλουγκ Μπεγκ. Ο Ούλουγκ Μπεγκ υποχώρησε στο Μπαλχ, για να ανακαλύψει ότι ο κυβερνήτης του και πρωτότοκος γιος του, ο Αμπντάλ-Λατίφ Μιρζά, είχε επαναστατήσει εναντίον του. Ακόμα ένας εμφύλιος πόλεμος ακολούθησε. Δύο χρόνια αργότερα ο Ούλουγκ Μπεγκ αποκεφαλίσθηκε μετά από διαταγή του Αμπντάλ-Λατίφ Μιρζά ενώ κατευθυνόταν προς τη Μέκκα, και βρισκόταν ακόμα πιθανότατα πολύ κοντά στη Σαμαρκάνδη. Η φήμη του αποκαταστάθηκε από τον ανεψιό του Αμπντάλα Μιρζά το 1450–1451, ο οποίος εναπέθεσε τη σορό του θείου του στο μαυσωλείο του Ταμερλάνου στη Σαμαρκάνδη, όπου ανακαλύφθηκαν από αρχαιολόγους το 1941.

Ονομάσθηκαν προς τιμή του

• Ο κρατήρας Ούλουγκ Μπέιγκ (Ulugh Beigh) στη Σελήνη (την ονομασία έδωσε ο Γερμανός αστρονόμος Γιόχαν Χάινριχ φον Μώντλερ στον σεληνιακό χάρτη του το 1830 και επεκράτησε).
• Ο αστεροειδής 2439 Ουλουγκμπέκ (Ulugbek), που ανακαλύφθηκε το 1977.

Πηγές

• 1839. L.P.E.A. Sedillot (1808–1875). Tables astronomiques d’Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard, Tome I, 1 fascicule, Παρίσι. Πολύ σπάνιο έργο, αλλά αναφερόμενο στη Bibliographie generale de l’astronomie jusqu’en 1880 του J.
• 1847. L.P.E.A. Sedillot (1808–1875). Prolegomenes des Tables astronomiques d’Oloug Beg, publiees avec Notes et Variantes, et precedes d’une Introduction, F. Didot, Παρίσι
• 1853. L.P.E.A. Sedillot (1808–1875). Prolegomenes des Tables astronomiques d’Oloug Beg, traduction et commentaire, Παρίσι.
• Le Prince Savant annexe les étoiles, Frédérique Beaupertuis-Bressand, in Samarcande 1400–1500, La cité-oasis de Tamerlan : coeur d’un Empire et d’une Renaissance, book directed by Vincent Fourniau, éditions Autrement, 1995, ISSN 1157-4488.
• «L’âge d’or de l’astronomie ottomane», Antoine Gautier, στο L’Astronomie, (μηνιαίο περιοδικό ιδρυθέν από τον Καμίγ Φλαμμαριόν το 1882), Δεκέμβριος 2005, τόμος 119.
• «L’observatoire du prince Ulugh Beg», Antoine Gautier, στο L’Astronomie, Οκτώβριος 2008, τόμος 122.
• Le recueil de calendriers du prince timouride Ulug Beg (1394–1449), Antoine Gautier, in Le Bulletin, n° spécial Les calendriers, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, juin 2007, pp. 117–123. d
• Jean-Marie Thiébaud, Personnages marquants d’Asie centrale, du Turkestan et de l’Ouzbékistan, Paris, éditions L’Harmattan, 2004. ISBN 2-7475-7017-7.

Βιβλιογραφία

• Dalen, Benno van (2007). «Ulugh Beg: Muḥammad Ṭaraghāy ibn Shāhrukh ibn Tīmūr». Στο: Thomas Hockey et al, επιμ. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. Νέα Υόρκη: Springer, σσ. 1157–9. ISBN 978-0-387-31022-0.