ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ – Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
ΒΛΕΠΟΥΜΕ στην Ιστορία της νεοελληνικής ποίησης, δύο μεγάλα ποτάμια που προχωρούν παράλληλα, χωρίς καθόλου ν’ αγγίζουν το ένα με το άλλο και μάλιστα με συνειδητή άγνοια. Το ένα είναι το ρεύμα του Κάλβου και του Καβάφη, ρεύμα στενό αλλά βαθύ που έρχεται από πολύ μακριά. Το άλλο είναι η ποίηση, που ο Καβάφης ονόμαζε «ρωμαντική», δηλαδή η καθιερωμένη ποίηση της νέας Αθηναϊκής σχολής και των συνεχιστών της. Αυτή αντλεί από το δημοτικό τραγούδι και τους Εφτανησίους, ωστόσο ο Σολωμός δε θα μπορούσε να συνδεθεί αποκλειστικά ούτε με τη μια τάση ούτε με την άλλη. Ο Σολωμός είναι κάτι άλλο. Είναι ο ιδρυτής της νεοελληνικής Λογοτεχνίας. [Σημ. συγγραφέα: η αφήγηση αυτή είναι φανταστική, στηρίζεται όμως σε ωρισμένα ιστορικά γεγονότα].
Ξέρουμε με βεβαιότητα ότι ως την αρχή της ελληνικής Επανάστασης, ο άνθρωπος που έμελλε να ιδρύση τη νεοελληνική λογοτεχνία, δεν είχε ακόμα ξεκαθαρίσει στη συνείδησή του αν θα γινόταν Έλληνας ή Ιταλός ποιητής. Ότι η γλώσσα και η παιδεία του τραβούσαν μάλλον προς την Ιταλία, κι ένα τυχαίο περιστατικό, μπορούσε να τον κάνει ν’ ακολουθήσει το δρόμο του Ούγου Φώσκολου. Ξέρουμε ακόμα ότι, στα 1822, ο Διονύσιος Σολωμός κι ο Σπυρίδων Τρικούπης, συναντήθηκαν στην Ζάκυνθο, και ότι η συνάντηση αυτή υπήρξε μια μοιραία στιγμή στη ζωή του ποιητή. Ό,τι ειπώθηκε ανάμεσα στους δύο νέους άντρες δεν το ξέρουμε ακριβώς. Μονάχα μία σύντομη περίληψη της συνομιλίας μας άφησε ο ίδιος ο Τρικούπης, γραμμένη στο τέλος της ζωής του, με πολλή σεμνότητα και μετριοφροσύνη. Ξέρουμε όμως, ότι αμέσως ύστερα, κι ενώ ο Τρικούπης είταν ακόμα στη Ζάκυνθο, ο Σολωμός δόθηκε για πάντα στην Ελλάδα. Απ’ όσα γράφει ο Τρικούπης συμπεραίνουμε ότι αυτός, στην ιστορική εκείνη συνάντηση, έπαιξε ένα ρόλο συνειδητό και μεθοδικό, ότι ενεργούσε σύμφωνα μ’ ένα πολιτικό σχέδιο. Όταν ο ρόλος του τέλειωσε, έφυγε και πήγε να συνεχίση την εθνική του δράση αλλού.
Στις βάσεις αυτές ο συγγραφέας, ξανάπλασε ελεύθερα την ιστορία και τον θρύλο.
«Ένα έθνος βρήκε τη φωνή του. Μια καινούργια γλώσσα βρήκε τη μορφή της. Μια καινούργια λογοτεχνία γεννήθηκε στον κόσμο».
«Τρικούπης: Έχει μεγαλοφυία, μα δεν έχει συνείδηση. Η δουλειά μου είναι να επιστρατεύσω αυτή τη σκοτεινή και ανεύθυνη δύναμη και να την θέσω στην υπηρεσία της Ελλάδας.»
«Κάνω πόλεμο!»
Σε λίγες μέρες ο Τρικούπης γύρισε στον πόλεμο.
Ο Σολωμός, τολμώ να πω, είναι και ο ιδρυτής της πεζογραφίας μας. Με τις λιγοστές πεζογραφικές σελίδες του, έδωσε στην πεζογραφία μας μιαν αρχοντιά, και πνευματικότητα και μια διαύγεια, που δυστυχώς δεν μπόρεσε να διατηρήσει.
Ο Σολωμός είναι ο μεγάλος μας δοκιμιογράφος.
Ο Καβάφης ξεκινά από εκείνον τον απέραντο, ποικιλόχρωμο, ζωηρό και ανήσυχο κόσμο των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, που τον συνεχίζει άλλωστε με αξιοθαύμαστη συνέπεια. Ζει ολόψυχα τη μεγάλη πνευματική και πολιτική κρίση της εποχής του Ιουλιανού, ζει ολόκληρο το Βυζάντιο και το ευσεβέστατο και λογιώτατο Φανάρι της Τουρκοκρατίας, και καταλήγει οριστικά στην Αίγυπτο, μέσα σε μια ατμόσφαιρα κλασσικής φιλολογίας, ιστοριοδιφίας και Αλεξανδρινού ηδονισμού, διατηρώντας πολύ ζωηρά στη μνήμη του το χρυσό όραμα «ελληνικών πόλεων και λιμένων» Είναι ο άνθρωπος που έζησε αληθινά με την ψυχή και την αφή.
Ο Καβάφης και ο Κάλβος αντιπροσωπεύουν στην ιστορία της νεοελληνικής ποίησης, ΄να ρεύμα ιδιόρρυθμο. Αυτοεξόριστοι: ο Κάλβος που πλανιέται την περισσότερη ζωή του στην ξενητειά, ο Καβάφης στην Αίγυπτο, συνεχίζουν μιαν παράδοση πιο μακρινή. Ο Κάλβο έρχεται από τα χορικά των αρχαίων τραγικών. Ο Καβάφης, μια τέχνη λιτή, καθαρή, μαρμάρινη, μία ηθική συνείδηση στωική, που απαλύνεται με μιαν εξαίσια ειρωνεία.
Ο Γερμανός μεταφραστής του Καβάφη Φον Ντεν Στάινεν, μου έλεγε αυτές τις μέρες ότι για πρώτη φορά μπήκε στο νόημα της Βυζαντινής Ιστορίας και του Βυζαντινού πολιτισμού, όταν διάβασε τα λιγοστά βυζαντινά του ποιήματα.
Αυτό το αίσθημα της βίωσης – το αίσθημα ότι είμασταν εκεί –. Περιμένω ότι ο Καβάφης θα γίνη στο τέλος ένας διεθνικός συγγραφέας. Τρεις μεταφράσεις των απάντων του είναι κιόλας έτοιμες: η γερμανική που ανέφερα παραπάνω, η αγγλική και η γαλλική, και περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία για να εκδοθούν.
_______________________________________
Σημειώσεις Κοραλίας Γ. Θεοτοκά:
α) Το κείμενο δεν είναι χρονολογημένο. Η κατάταξή του στο αρχείο Γιώργου Θεοτοκά, το τοποθετεί μετά το 1936. Η αναφορά στον μεταφραστή Φον Ντεν Στάινεν και το γεγονός ότι υπάρχουν τρεις μεταφράσεις, γερμανική, αγγλική και γαλλική που δεν έχον ακόμη εκδοθή, μας επιτρέπει να το χρονολογήσουμε πριν από το 1952.
β) Το κείμενο δεν είναι ενιαίο, ούτε τελειωμένο. Αποτελεί σχέδιο. Στην αντιγραφή, παραλείφθηκαν οι επαναλήψεις, ενώ τα σκόρπια μέρη ακολούθησαν την σειρά της γραφής, και τηρήθηκε η ορθογραφία και η στίξη του συγγραφέα.
γ) Ο τίτλος του Λογοτεχνική Γεωγραφία, δείχνει πως ο συγγραφέας σκόπευε να ολοκληρώση και να παρουσιάση μια σειρά δοκιμίων για την Λογοτεχνία. Διαλέγει να κάμη αρχή με την Ποίηση, όπως φανερώνει ο υπότιτλος «η ώρα της Ποίησης», και ειδικά την νεοελληνική ποίηση, ως αντικείμενο κριτικής μεταξύ άλλων μορφών της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
• Πρώτη δημοσίευση: ΕΥΘΥΝΗ | Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού, τεύχος 37ο, Ιανουάριος 1975
