Η θεμελιώδης θεωρία ή το σχήμα που διατηρούν οι περισσότεροι από εμάς για την ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ότι οι άνθρωποι κάνουν ό, τι κάνουν, λόγω του είδους ανθρώπων που είναι, όχι λόγω της κατάστασης στην οποία βρίσκονται. Είναι πιο συνηθισμένο να αναζητούμε εσωτερικούς παράγοντες, κυρίως χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, για να καταλάβουμε πώς λειτουργούν οι άλλοι άνθρωποι γύρω μας αλλά και για να εξηγήσουμε και ορισμένες δικές μας συμπεριφορές.
Όταν σκεφτόμαστε με αυτόν τον τρόπο, λειτουργούμε περισσότερο σαν τους ψυχολόγους προσωπικότητας, που βλέπουν τη συμπεριφορά σαν να απορρέει από εσωτερικές προδιαθέσεις και χαρακτηριστικά γνωρίσματα, παρά σαν τους κοινωνικούς ψυχολόγους, οι οποίοι επικεντρώνονται στον αντίκτυπο των κοινωνικών καταστάσεων στη συμπεριφορά.
Η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός στον οποίο η συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων είναι αποτέλεσμα εσωτερικών προδιαθεσιακών παραγόντων και να υποτιμάται ο ρόλος που παίζουν οι καταστασιακοί παράγοντες, ονομάζεται θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης. Το θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης έχει επίσης ονομαστεί μεροληψία αντιστοίχισης. Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης είναι η τάση υπερεκτίμησης του βαθμού στον οποίο η συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων είναι αποτέλεσμα εσωτερικών προδιαθεσιακών παραγόντων και υποτίμησης του ρόλου που παίζουν οι καταστασιακοί παράγοντες.
Γιατί το θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης είναι τόσο θεμελιώδες; Δεν είναι πάντα λάθος να προβαίνει κανείς σε εσωτερική απόδοση. Σαφώς οι άνθρωποι ενεργούν μερικές φορές όπως ενεργούν, λόγω του είδους ανθρώπων που είναι. Κάποια αφεντικά που βάζουν συστηματικά τις φωνές στους υπαλλήλους τους είναι όντως ανυπόφορα άτομα. Ωστόσο, σημαντικά στοιχεία δείχνουν ότι οι κοινωνικές καταστάσεις μπορούν να επηρεάσουν έντονα τη συμπεριφορά.
Πράγματι, το κύριο δίδαγμα της κοινωνικής ψυχολογίας είναι ότι αυτές οι επιδράσεις μπορεί να είναι εξαιρετικά ισχυρές. Το χαρακτηριστικό σημείο του θεμελιώδους σφάλματος απόδοσης είναι ότι συχνά οι άνθρωποι τείνουν να υποτιμούν τις εξωτερικές επιρροές όταν ερμηνεύουν τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων.
Γιατί οι άνθρωποι πέφτουν θύματα του θεμελιώδους σφάλματος απόδοσης; Ένας λόγος είναι ότι όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά κάποιου, η εστίαση της προσοχής μας είναι συνήθως στο άτομο, όχι στην κατάσταση που το περιβάλλει. Εάν οι πληροφορίες σχετικά με τις καταστασιακές αιτίες της συμπεριφοράς σας δεν είναι διαθέσιμες ή είναι δύσκολο να ερμηνευτούν, πού μας οδηγεί αυτό; Παρότι το σύνολο μιας δεδομένης κατάστασης μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστο ή ακόμη και εκτός του πεδίου της ορατότητάς μας, το άτομο είναι αντιληπτικά διακριτό – τα μάτια και τα αυτιά μας παρατηρούν αυτόματα άλλους ανθρώπους.
Και αυτό που παρατηρούμε φαίνεται σαν το συνεκτικό και ορθολογικό αίτιο της παρατηρούμενης συμπεριφοράς. Δεν μπορούμε να δούμε την κατάσταση και έτσι παραβλέπουμε τη σημασία της. Οι άνθρωποι και όχι η κατάσταση έχουν αντιληπτική ευκρίνεια για μας, δηλαδή μια φαινομενική σημασία της πληροφορίας που αποτελεί αντικείμενο εστίασης της προσοχής κάποιου.
Οι μεροληψίες μας δίνουν τη δυνατότητα να προάγουμε ή να διατηρήσουμε μια θετική ταυτότητα για εμάς και να εξασφαλίσουμε υψηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης. Έχοντας μια θετική εικόνα για τον εαυτό μας είμαστε πεπεισμένοι ότι οι άλλοι είναι πιο επιρρεπείς στα μηνύματα άσκησης επιρροής, μπορούν δηλαδή να επηρεαστούν πιο εύκολα, χωρίς να φιλτράρουν τις πληροφορίες και χωρίς να επεξεργαστούν τα επιχειρήματα.
Πηγές:
- Aronson, E. et al. (2020). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Τζιόλας.
- Παπαστάμου, Σ. (2010). Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, Β’ τόμος. Αθήνα: Πεδίο.
Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc
