- ΘΑΝΟΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ
Κατά καιρούς πολλά έχουν λεχθεί για τα μάρμαρα του Παρθενώνα και την κλοπή τους από τον Σκοτσέζο λόρδο Έλγιν. Η ιστορία έχει αποκτήσει ακόμα και μυθιστορηματικές διαστάσεις (βλ. ΘΑΝΟΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ, Γυναίκα από πέτρα και φως, εκδ. Ψυχογιός, 2021). Πρόσφατα δε (27 Νοεμβρίου 2023) το ίδιο θέμα προκάλεσε διπλωματικό επεισόδιο στη διάρκεια της επίσκεψης του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στο Λονδίνο.
Αλλά ποιος ήταν ο λόρδος Έλγιν και γιατί απογύμνωσε τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του; Ο Τόμας Μπρους Έλγιν γεννήθηκε στη Σκοτία (Μπρούμχολ) το 1766. Ήταν ο δεύτερος γιος του Τσαρλς Μπρους (5ος κόμης του Έλγιν) και της Μάρθας Γουάιτ. Το 1790 έγινε εκπρόσωπος των λόρδων στη Σκοτία. Έκτοτε άρχισε η διπλωματική του καριέρα με πρώτο σταθμό την Αυστρία. Το 1798 παντρεύτηκε την Μαίρη Νίσμπετ και διορίστηκε πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου έμεινε μέχρι το 1803.
Παθιασμένος με την αρχαία ελληνική τέχνη και επιθυμώντας την προβολή του στους κύκλους των μορφωμένων φιλότεχνων αποφάσισε κάτι το ανυπέρβλητο μέχρι τότε, την αποκοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα και τη μεταφορά τους στην Αγγλία.
Για να το πετύχει αυτό απέσπασε τον Ιούλιο του 1801 φιρμάνι, δηλαδή διαταγή, της οποίας, παραδόξως, σώζεται μόνο η ιταλική μετάφραση. Αυτή η μετάφραση έγινε από την αγγλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης και σήμερα βρίσκεται στο βρετανικό μουσείο. Το φιρμάνι δεν ήταν υπογραμμένο, όπως θα έπρεπε, από τον σουλτάνο στον οποίο τυπικά ανήκαν τα πάντα μέσα στην αυτοκρατορία, αλλά από έναν ανώτερο διοικητικό υπάλληλο (καϊμακάμη). Αυτό μεταξύ των άλλων έλεγε προς την οθωμανική διοίκηση της Αθήνας:
«…Οι καλλιτέχνες (ενν. του Έλγιν) να μη συναντήσουν αντίδραση στο… να μελετήσουν τις μορφές και τα κτίρια που επιθυμούν… ή στο να αντιγράψουν σε ασβεστόλιθο ή σε γύψο τα αναφερόμενα κοσμήματα και μορφές ή στο να σκάψουν… Ούτε να παρεμποδιστούν από το να πάρουν οποιαδήποτε κομμάτια από πέτρες με επιγραφές ή με μορφές (ενν. από τις ανασκαφές, όχι από τον Παρθενώνα!)…».
Το ότι μπορούσαν να πάρουν διάφορα πράγματα που θα ανακάλυπταν στις ανασκαφές και όχι από τον ναό του Παρθενώνα το επιβεβαιώνει σε επιστολή της στις 9 Ιουλίου 1801 η σύζυγος του Έλγιν γράφοντας: «…ο Πιζάνι τα κατάφερε υπέροχα στο φιρμάνι του από την Πύλη… επιτρέπει σε όλους τους καλλιτέχνες μας να μπουν μέσα στην Ακρόπολη για να αντιγράψουν και να κάνουν καλούπια από οτιδήποτε υπάρχει εκεί… να ανασκάψουν και να αποκαλύψουν όλα τα αρχαία θεμέλια… και να απομακρύνουν από εκεί (ενν. τις ανασκαφές, όχι τον ίδιο τον ναό) όλα τα μάρμαρα που μπορούν να τους φανούν ενδιαφέροντα…»
Ο Έλγιν γνώριζε ότι το φιρμάνι που διέθετε δεν του επέτρεπε με κανέναν τρόπο να απογυμνώσει τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του. Για να πετύχει τον σκοπό του, εξαγόρασε, όπως ο ίδιος ομολόγησε αργότερα στο αγγλικό κοινοβούλιο, τους ανώτερους κρατικούς Τούρκους υπαλλήλους της Αθήνας με χρήματα (6.000 λίρες την περίοδο 1803-1815) και πλούσια δώρα.
Η επιχείρηση ξεκίνησε το 1801 και ολοκληρώθηκε το 1810. Ο Έλγιν δεν βρισκόταν στην Αθήνα. Την διεύθυνση της επιχείρησης την είχε αναθέσει επί πληρωμή στον Τζοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι (1752/5-1821). Αυτός ήταν γνωστός αρχαιολάτρης Ιταλός ζωγράφος με εξειδίκευση στην τοπιογραφία που παρεπιδημούσε στην Αθήνα. Ο Έλγιν επισκέφτηκε την Αθήνα τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1803 και μετά έφυγε για την Αγγλία μέσω Γαλλίας.
Η λεία του Έλγιν από την Ελλάδα ανερχόταν σε τουλάχιστον 253 μέλη του Παρθενώνα και εκατοντάδες άλλα κομμάτια, γλυπτά, κίονες, μάρμαρα και πλήθος αγγείων από άλλους ναούς και αρχαιολογικούς χώρους.
Τα πρώτα δώδεκα κιβώτια με τα αγάλματα φορτώθηκαν σε πλοίο του Έλγιν, το «Μέντωρ». Αλλά αυτό βούλιαξε ανοιχτά των Κυθήρων. Χρειάστηκαν δυο χρόνια για την ανέλκυση των μαρμάρων. Τα επόμενα 44 κιβώτια ξεκίνησαν από τον Πειραιά το 1803. Αργότερα ακολούθησαν και άλλες αποστολές μαρμάρων. Τα γλυπτά που έφτασαν στην Αγγλία ο Έλγιν τα αποθήκευσε σε μια καρβουναποθήκη, όπου και τα εξέθετε στον κόσμο προκαλώντας τεράστιο θαυμασμό.
Λίγο μετά το 1800 έγινε γνωστή η λεηλασία των μαρμάρων του Παρθενώνα και ξεκίνησε μια σφοδρή πολεμική εναντίον του από αρχαιολάτρες και κάθε λογής μορφωμένους της εποχής από όλη την Ευρώπη, ιδίως δε από Άγγλους. Τότε ακούστηκαν και οι πρώτες φωνές για επιστροφή των μαρμάρων στον Παρθενώνα.
Από την ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη επίσημη κίνηση για την επιστροφή των μαρμάρων έγινε το 1835 από την ελληνική κυβέρνηση και κατόπιν στις 12 Μαΐου 1842 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γενικό γραμματέα της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας.
Έκτοτε πολλές κινήσεις έχουν γίνει για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα, είτε από το ελληνικό Δημόσιο, είτε από ιδιωτικούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Σήμερα η παγκόσμια κοινή γνώμη, ακόμα και οι ίδιοι οι Άγγλοι, ζητούν την επιστροφή των μαρμάρων στην πατρίδα τους, στην Αθήνα. Διακόσια και πλέον χρόνια από την εποχή που ξεκίνησε η περιπέτεια των μαρμάρων του Παρθενώνα, φαίνεται να φτάνει στο τέλος της.
